Mostrando las entradas para la consulta marchio ordenadas por fecha. Ordenar por relevancia Mostrar todas las entradas
Mostrando las entradas para la consulta marchio ordenadas por fecha. Ordenar por relevancia Mostrar todas las entradas

viernes, 2 de abril de 2021

DECLARATIO DVBIORVM PRAGMATICAE SANCTIONIS.

DECLARATIO
DVBIORVM PRAGMATICAE SANCTIONIS.


NOS
Phylippus Dei gratia Rex Castellae, Aragonum, Legionis,
vtriusque Siciliae, Hierusalem, Hungariae, Dalmatiae, Croatiae,
Nauarrae, Toleti, Valentiae, Galitiae, Maioricarum, Hispalis,
Sardiniae, Cordubae, Corcicae, Murciae, Giennis, Algarbi, Algezirae,
Gibaltaris, Insularum Canariae, nec non Indiarum Insularum, &
terrae firmae maris Occeani Archidux Austriae, Dux Burgundiae,
Brauantiae, & Mediolani Comes Barchinonae, Flandriae, &
Tirolis, Dominus Viscayae & Molinae, Dux Atenarum, &
Neopatriae, Comes Rocilionis, & Ceritaniae, Marchio Oristani, &
Gotiani. Publicata Pragmatica sanctione super institutione nouae
Rotae in Regno Maioricarum, & insulis eidem adjacentibus per nos
edita quae data fuit in Aranjuez die xj. Maij. Anni proximem
praeteriti. M. D. lxxi. (texto anterior: MD lxxvi: 1571)
opportunum visum fuit nonnullorum dubiorum, quae ex aliquibus verbis
eiusdem Pragmaticae oriri poterant, & quae nobis proposita
fuerint; praesentem facere declarationem.



ET
primo quia propositum fuit quod multoties accidit, parum aut nihil
occurrere faciendum, ob carentiam causarum criminalium; quid tali in
casu curabit Iudex Regiae Curiae cum a commissionibus causarum
ciuilium, exemptus fit iuxta capitulum quartum (cruz, no se ve
bien?
) inferius. Dicimus, sancimus, & declaramus, quod si
forte contingat (quod tamen raro, aut nunquam euenerit) nullos esse
reos in carceribus, aut extra carceres; nullas esse causas
criminales: nulla ve negotia criminalia, aut fiscalia, nullaque
crimina, vel delicta in Regno perpetrari, ad quorum animaduertionem,
inquisitionem, instructionem, & paersequutionem Iudicem Curiae
intentum, & occupatum esse opporteat: fatis negotij ei supererit,
si munus suum studio, examine, & discutione causarum ciuilium in
quibus sicut, & coeteri consiliarij votum praebere tenetur,
adimpleat, ut speratur.


Et
e conuerso quando vacabit ludex Regiae Curiae in causis criminalibus
instruendis quomodo assistet in Audientia, & audiet, tractabit, &
votabit causas ciuiles. Sancimus, & declaramus, quod tali casu
curet vtrique officio satisfacere.


Item
quia dubitatum fuit quis habebitur pro vltimo admisso, ex quatuor
Doctoribus Regiae Audientiae; vt Iudicis Regiae Curiae officium
exercere debeat, cum omnes quatuor 
simul
admittentur in principio nouae Rotae, an seruabitur quod in fine
capituli disponitur: super ijs dabitur per nos forma, & ordo
admissionis quando nominabuntur conciliarij; quam formam, &
ordinem tali in casu obseruari sancimus, & mandamus.


Item
quia ex verbis illis primi capituli dictae nostrae Pragmaticae. Ibi:
Cui Regiae Audientiae praesit &c. Dubitatur, an Locumtenens
Generalis, votabit in causis Ciuilibus, & Criminalibus, &
facit dubium quod disponitur in Capitulo quarto supra, quod vltimus
in votando sit Regens Cancel. Et in capitulo nono quod in casu
paritatis praeualeant vota cum quibus Regens cansellariam concurret,
etiam si praesideat Locumtenens Generalis in Regia Audientia: &
nihilominus in capitulo eodem nono dicitur, quod dictus Locumtenens
Generalis, concludere debeat &c. Et in cap.10. dictus Locumtenens
Generalis intentum aut votum suum non aperiat Sancimus, &
declaramus quod per dictam Regiam Pragmaticam non datur votum
Locumten. General, sed sola praesidentia, assistentia, &
interessentia in conciljs tam Ciuilibus, quam Criminalibus. Et quod
habeat concludere non infert votum neque ex eo quod dicitur quod
Locumtenens Generalis intentum aut votum suum non aperiat, datur ei
votum, sed imponitur ei lex ne consiliarij intellecto animi sui voto
intimididentur, vel ad complacendum eidem impellantur.


Praeterea
fuit dubitatum, postquam Doctores Regiae Audientiae congregati
fuerint in loco destinato, & hora statuta ad tractandum, &
votandum causas, an expectabunt Locumtenentem Generalem vbi adsit
antequam procedant ad dictam causarum tam Ciuilium, quam Criminalium
examinationem, & decisionem, non dum scientes, an iuste sit
impeditus. Sancimus, declaramus, statuimus, & ordinamus, quod
notificetur Locumtenenti generali congregatio; ita tamen, quod per
hoc non retardetur negotiorum, & causarum tractatus, &
decisio.


Propositum
etiam fuit in dubium, quod contingit multoties non esse causas
conclusas in criminalibus; aut alia negotia criminalia non occurrere:
propter quae sit necesse, congregare consilium criminale: ideo tali
in casu quid agendum ne frustra congregentur Doctores in consilio. An
excusabuntur Iudices Regiae Curiae, referente Locumtenente generali,
seu Regente Cancellariam, quod opus non sit congregari; ob carentiam
negotiorum Criminalium. Sancimus, & declaramus quod hic casus,
remaneat sub arbitrio nostri Locumtenent. Gener. & suo casu,
Regentis Cancellariam.


Item
super dubio proposito an in visitando carceres, interesse debebunt
Baiuli, & Vicarij cum eorum Assessoribus qui hactenus adesse
solebant; & aliquando Regius Procurator. Et quid de praecedentia
cum Doctoribus Regiae Audientiae, & Baiulo, & Vicario, &
Regio Procuratore quem Baiulus, & Vicarius praecedere solent.
Sancimus, statuimus & 
declaramus,
quod si Baiulus, aut Vicarius in loco aut Ciuitate in qua praesidet
Locumtenens generalis, in vim regiorum priuilegiorum aut alias, de
carceratis ad eorum prouisionem vel mandatum possunt cognoscere;
iussum est, quod intersint in visita carceratorum, quam faciet
Locumtenens Generalis, & Regium Consilium: ad effectum tantum, vt
ab eis, ac eorum Assessoribus dictus Locumtenens Generalis, &
Regium Consilium instrui valeat de causis capturae, & de meritis
inquisitionum; an per eos grauentur carcerati. Quod si cognitio eis
non competit, reis existentibus in regijs carceribus non concedatur
assistentia. Et super praecedentia inter Baiulum, Vicarium, Regium
Procuratorem, obseruetur consuetudo.


Et
quia ex verbis illis quarti capituli dictae nostrae Pragmaticae, ibi,
volumus palam, & publicem &c. dubitatum fuit an id
observandum sit indistincte, etiam in causis quantum 
cunque
minimis; cum per appellationem, in Regia Audiencia, aut alias
agitatae refferentur; quia sic opportebit semper ianuas Regiae
Audienciae apertas habere: nullus est enim qui 
pro
sua causa quantumcunque minima nolit aditum habere pro ut sunt
litigantes vt plurimum curiosi, & ad id proclives. Sancimus, &
declaramus remittendum esse prout cum praesenti remittimus arbitrio
dicti Regentis Cancellariam.


Item
dubitationem ortam ex illis verbis eiusdem quarti capituli, ibi ad
colligendum, & refferendum tantum, &c. an scilicet super
intermedijs Relator solus prouidere poterit, cum 
tantum
ad colligendum, & refferendum ei commissa causa fuerit: &
nihilominus dispositum videatur, in cap. 13. Pragmaticae, ibi, a
sententijs vero interloquutorijs, quae per Relatores proferrentur,
&c. licere Relatoribus interloquutorias proferre. Videtur etiam
in causis arduis, & magni ponderis, pro diffinitiua committi
debere duobus, pro relatione facienda: & causas minores centum
librarum Barchinonensium, quae suis in casibus Doctoribus
Regiae Audientiae committi poterunt, pro faciliori expeditione ad
decidendum etiam comiti debere eidem relatori qui extra Audientiam,
sententiam faciat: postquam in secunda instancia ad Regiam Audientiam
supplicari poterit, ne per causas minimas in prima instancia Regia
Audientia occupetur, sic duximus declarandum. Quod verba illa, ad
colligendum, & refferendum tantum, non sunt posita ad
excludendum, quin super intermedijs Relator prouidere possit vel
solus, vel facta relatione in Regia Audientia, si ei videbitur, vt in
cap. xiij. dispositum reperitur: sed tantum fuerunt posita ad
excludendum, quod non cenceatur eis commissa decisio totius causae,
nisi specialiter concluso processu commissio eisdem fiat ad
decidendum. Quia causae minores, centum librarum non possunt evocari
ad Regiam Audientiam, sed sunt tractandae coram Ordinarijs; pro ut
est iam dispositum per nostram Pragmaticam, ideo cessat dubitatio.


Insuper
quia dubitatum fuit super illis verbis capit. vj. dicte nostrae
Pragmaticae, ibi & tam pro prima, quam secunda instantia &c.
intelligantur, quod vnico salario proferantur due sententiae
diffinitiuae, scilicet in prima instantia vna, & in secunda alia:
quia videtur absonum, & res insolita, dictisq; Consiliarijs,
valde grauosa; an vero intelligantur, vt pro qualibet sententia suum
recipiatur salarium, dummodo non excedat quinquaginta libras; quod
videtur, cum sint instantiae diuersae. Dicimus, & declaramus,
quod verba predicta non admittunt dubium propositum, vt pro vnico
salario quinquaginta librarum debeant ferri duae sententiae; scilicet
in prima, & secunda instantia; sed alium sensum recipiunt;
scilicet quod salarium sit vniforme in prima, & secunda,
instancia, hoc est quod tantundem salarium recipiant, & solui
habeat pro sententia ferenda in causa appellationis quantum solutum
fuerit in prima instantia. Ita tamen, quod in prima quam in secunda
instantia non possit excedere summam quinquaginta librarum, & sic
aequalitati, & non vnitati salarij fuit 
provisum;
& sic pro qualibet sententia, non recipiantur vltra qvinquaginta
librae.


Item
quia super estimandis salarijs, visum fuit inconueniens quod
remittatur aestimatio alteri, quam Relatori, aut Regiae Audientiae
cum de eo tantum extet Priuilegium quod Regius Procurator cum vno ex
Iuratis, cognoscant super excessiui te salarij, de qua aliquis contra
aliquem Iudicem conqueratur. Sancimus, & declaramus, quod super
incertitudine, & estimatione salariorum, siue super quantitate,
siue super excessu dubitari contingat, obseruetur quod dispositum
est, per dictum Regium Priuilegium.


Super
alio praeterea dubio quod ex eiusdem capituli, verbis propositum
fuit, ibi, dictaque salaria diuidi, & distribui volumus
aequaliter inter dictos Consiliarios, &c qui scilicet 
intelliguntur
isti Consiliarij, quia omnes sex Doctores Consiliarios appellauit
Regia Pragmatica: & de omnibus (
omnibcs) sex, Regiam
audientiam constare sanciuit. Et de Regente Cancellariam an is
particeps erit; quia etiam sibi causas ciuiles committet, & in
omnibus causis decidendis interueniet. Iudex vero Regiae Curiae, &
Fisci aduocatus, nullam causarum ciuilium commissionem habere
poterunt, vt in Regia Pragmatica disponitur. Nec ludex Regiae Curiae
in ciuilibus causis tractandis, & decidendis continuus esse
poterit: & videtur inaequalitas maxima, quod qui non laborat in
ciuilibus causis, de illorum salariis
manducet. (manduca)


Item
an diuidentur ante difinitiuam; salaria interloquutoriarum, saltem
vim diffinitiuae habentium. Sic duximus prouidendum, & sancimus,
ac ordinamus, quod ad salariorum 
partem,
quae inter Consiliarios diuidi, & distribui aequaliter prouisum
est, admittendi sunt Aduocatus Fiscalis, & Iudex Curiae; quibus,
licet commissiones causarum ciuilium fieri 
prohibitum
sit, impositum est tamen, onus votandi in dictis causis ciuilibus,
earum tractatibus interessendi: cum a negotiis criminalibus vacabunt.
Atque ita cum duplici munere fungantur, aequum visum est, vt
emolumentis vtriusque generis causarum vtantur, & fruantur. Nec
de Regente Cancellariam dubitandum fuit, cum, & ipse inter
Conciliarios, seu de Conciliariis sit: & nulla ratione a dictorum
salariorum participatione aequali, excludi debuerit. Quibus etiam
consequutiue accidit, quod salaria interloquutoriarum vim
diffinitiuarum habentium, etiam ante diffinitiuam prolatarum, optimo
iure diuidi, & distribui inter predictos sex Consiliarios
possint; cum quo ad eas, dici iure possit, Relatores 
functos
fuisse suis officiis.


Vlterius
etiam, quia ex verbis illis vij. capituli dictae nostrae Pragmaticae,
ibi: super quo nostri Regentis Cancellariam conscientiam, &c.
dubitatur quo modo potest onerari, super iis concientia Regentis
Cancellariam, cum is non habeat, nec habere potest notitiam omnium
causarun, nec earum antiquitatem: forsan congruentius esset,
quod quilibet 
Relator
haberet memoriale suarum causarum, & earum antiquitatum, ac
qualitatum. Sancimus, & ordinamus quod quilibet Relator habeat
librum, in quo continuet suo ordine processus omnes, postquam fuerit
conclusum in causa, vt in
Cathalonia obseruatur: facta
distinctione inter causas summarias, & plenarias, vt sic ad
antiquitatem causarum possit haberi respectus, qualis de iure, vel
alias habendus erit: de quibus habita notitia per Regentem
Cancellariam, iustem conscientiam eius, cui praecipue cura
administrationis iustitiae per Regem commissa est oneratur.


Ad
dubium praeterea resultans ex verbis, viij. capituli eiusdem
Pragmaticae, ibi eadem die, & hora redigi volumus, &
continuari, &c. Nunquid si aliquis, seu aliqui ex Doctoribus 
Regijs,
qui forsan contrarij voti fuerint, velint votum suum afferre in
scriptis, cum suis motiuis, quod forsan, nisi in studio camerario
ordinari non poterit: aut forsan Relator, cui conclusionem ordinare
incumbet cum suis motivis, maius tempus postulabit, sit eadem die, &
hora post votatam causam, adimplere nequibit. Sic duximus
respondendum, quod ad votandum accedant Consiliari instructi; &
si omnes instructi non sint, non procedatur ad votandum. Post vota
autem voce per omnes Praestita, conclusio scribatur secundum votum
maioris partis, vt in pragmatica continetur. Quod si aliquis ex
Consiliarijs votum suum motiuis in scriptis tradere voluerit, poterit
postea illud Secretario Consilii tradere: qui illud conclusioni iam
factae interferat: nam hoc non repugnat, quin instrumentum de
conclusione antea receptum habeatur pro perfecto, & ita in
Cataloniae Rota obseruatur.


Super
eo vero quod ex verbis eiusdem capitis, ibi, de quo secreto tenendo,
&c. visum fuit proponentibus, idem statuendum fore de omnibus qui
in Regia Audientia seu Consilio Criminali interesse debeant, vsque ad
Locumtenentem Generalem inclusiuem, alias non videtur sufficienter
prouisum. Sancimus, prouidemus, & declaramus, quod secretum per 
omnes
qui in Consilio Criminali, vel Regia Audientia Ciuili interfuerint,
obseruari debet, sub poenis a iure, & alias statutis; de quo
iuramentum praestari habeant Scribae, & Secretarij, vt prouisum
fuit. Quo vero ad Locumtenentem Generalem, & Regios Consiliarios,
non est opus alio iuramento quam eo, quo astricti sunt in ingressu
officiorum: in quo etiam obseruantia Secretarij includitur.


Praeterea
cum ex verbis xij capituli eiusdem Pragmaticae, ibi: si fuerint
reuocatoria ad nos &c. dubium ortum fuerit, an intelligatur etiam
de causis quantumcunque minimis, quae per appellationem aut alias in
Regia Audientia ventilatae fuerint, & decisae; quia videtur
maximum inconueniens, cum sine periculo, & magnis expensis non
detur aditus ad 
supremum
Regium Consilium. Ideoque tali in casu, vsque ad certam quantitatem
videtur disponendum, & ordinandum quod stetur posteriori
sententiae, tamquam latae cum maiori 
examine,
& discutione. Sancimus, & declaramus, quod nulla appellatio
possit interponi ad nos, & nostrum
Sacrum Supremum Regium
Consilium
, etiam si secunda sententia fuerit revocatoria
nisi in causis excedentibus
termille libras monetae
Maioricen
.


Item
aliam dubitationem ex verbis eiusdem xij. capituli ortam, ibi: dum
dicitur, quibusuis litigantibus, si ipsi voluerint, &c. An
scilicet intelligatur vtraque parte volente, an vero sufficiat
alteram partem id velle, quod causa supplicationis ad Supraemum
Consilium trahatur. Declarantes sancimus, quod sufficit, quod pars
quae subcubuit, velit supplicationis causam ad Sacrum Supraemum
Regium Concilium trahere; in causis summam, seu valorem trium mille
librarum monetae Maioricensis excedentibus.


Super
eo etiam dubio quod ex verbis, xiij. capituli dictae nostrae
Pragmaticae, ibi, ad deducendum, & allegandum, & ibi,
deducere, & probare, &c. propositum fuit, scilicet, quid 
si
sit interloqutoria, seu supplicationis causa, quae de iure communi, &
iuxta Regni Ordinationes ex eisdem actis est decidenda. Sancimus,
ordinamus, & declaramus, quod seruentur super his Ordinationes
Regni.


Insuper
etiam, quia dubitatum fuit, an capitulum xvj. dictae nostrae
Pragmaticae intelligatur, ne causae minores centum librarum
Barchinonensium, evocentur in prima instantia tantum cum videatur
causas appellationum ratione superioritatis, ad Regiam audientiam
euocari debere; etiam minores, & sine alia qualitate: & tam
appellationum ab interloqutoriis, quam difinitiuis Baiuli, &
Vicarii; & prout in curia gubernationis solitum est fieri. Sic
duximus declarandum, & sancimus, & declaramus, quod de causis
primae instantiae tantum disponitur in dicto xvj. capite, vt non
possint ad Regiam Audientiam euocari, si minores sunt centum librarum
(menetae) monetae Barchinonensis. De causis vero appellationum
quarumcumque qualitatum existant, non est dubitandum quod in Regia
Audientia tractandae sint; (cruz) nisi Priuilegio speciali
inferioribus earum cognitio concessa fuisset; vel prohibeatur
appellatio, & dicta Priuilegia obseruentur.


Item,
quia dubitatum fuit, * quod praedictum capitulum xvj. solum disponat
de causis minoribus centum librarum curiarum Baiuli, & Vicarii
non euocandis, & sine qualitate: quid de causis curiarum aliorum
Baiulorum partis forensis, cum praetendatur de illis nihil fuisse
dispositum.


Et
quis pauper reputabitur, vt eius causa evocari possit: & qua
forma vtendum erit, vt id dicernatur. Sancimus, & declaramus,
quod id quod dispositum fuit eo capite, de non 
euocandis
causis minoribus centum librarum, Ciuitatem, & totum Regnum
Maioricarum comprehendit expresse. Et super prohibitione, &
admissione qualitatum ex quibus causae 
maiores
euocari poterunt, remittitur arbitrio Relatorum, & Regiae
Audientiae, iuxta iuris dispositionem.


Insuper,
& vltimo cum super dispositis in xvij. capitulo dictae nostrae
Pragmaticae dubitatum fuerit, an in Audientia verbali Locumtenens
Generalis cognoscet de causis arduis, magni perderis, & iuris,
vel facti indaginem requirentibus, & an a provisionibus, seu
sententijs, tam quae proferuntur in dicta Audientia verbali
Locumtenentis Generalis quam dicti Regentis, licebit ad regiam
Audientiam supplicare: idque, indistinctae in omnibus causis, etiam
minimis: & an in dictis Audientiis uerbalibus tractari poterunt
omnes causae quarum capax erit etiam Curia Vicarii, & baiulorum
forensium videlicet coram Locumtenente generali sine limitatione
quantitatis: & in Audientia Regentis Cancellariam,


vsque
ad viginti libras Barchinononses, prout in Regia Pragmatica
disponitur. Sanctimus, prouidemus, & declamus, quod cognitio
causarum verbalium que Locumtenenti 
Generali
singulis diebus veneris committitur ad subuensionem pauperum,
viduarum, pupillorum, & aliarum miserabilium personarum,
introducta fuit vt absque sumtibus, 
summarie
iustitiam consequi possint. Nec fuit intentionis nostrae nec est,
causas quae requirant altioraem indaginem aut aliam extrinsecam
cognitionem, summario iudicio committere. A sententijs autem quae in
dicto verbali iudicio per dictum nostrum Locumtenentem generalem
proferentur, liceat suplicare ad Regiam Audientiam, demptis iis quae
in causis minimis ferentur. Volumus tamen sanctimus, & ordinamus,
ac etiam declaramus, quod cognitio dictarum causarum verbalium fiat
secundum consuetudinem, Priuilegia, & Franchesias curiarum
Vicarii, & Baiuli, & aliorum tribunalium dicti Regni; quibus
nullatenus intendimus praeiudicare.


Ne
itaque super praemissis amplius haesitetur, & vt dicta nostra
Pracmatica sanctio suum debitum fortiatur effectum, Reuerendum in
Christo patrem Episcopum Maioricen. & alias Ecclesiasticas
personas Regni praedicti Maioricarum, & Insularum eidem
adiacencium requirimus, & hortamur; Spectabili vero Magnifico, &
dilectis Conciliariis, Locumtenenti, & Capitaneo generali nostro
in dicto Regno, Regenti Cancellariam, Doctoribus dictae Regiae
Audientiae, Regio Procuratori, Fiscique aduocato, ac iudici Regiae
Curiae, gerentibusque vices nostri generalis Gubernatoris in
praefatis Insulis Minoricarum, & Euicae; & Baiulis, Vicariis,
subbaiulis, subuicariis, Alguaziris, Virgariis, & Portariis,
Magnificis quoque Militibus, Richis hominibus, Iuratis, etiam
Conciliis, & vniuersitatibus dicte Ciuitatis Maioricarum, &
aliorum oppidorum, & villarum regni, & Insulatum praefatarum,
ceterisque officialibus, & subditis nostris maioribus, &
minoribus in dicto Regno Maioricarum, & Insulis adiacentibus
constitutis, & constituendis, ipsorumqve officialium
locumtenentium seu officia ipsa regentibus, praesentibus, &
futuris, dicimus, praecipimus, & iubemus ad incursum nostrae
Regiae indignationis, & irae, poenaeque florenorum auri Aragonum
trium mille nostris Regijs inferendorum aerarijs, priuationisque
officiorum, quod praesentem nostram declarationem, quam etiam
Pragmaticae sanctionis praedicte partem esse, & eiusdem vim,
robur, ac efficaciam obtinere decernimus, & omnia, & singula
in ea contenta teneant firmiter, & obseruent, tenerique, &
inuiolabiliter obseruari faciant per quos deceat, cauti secus agere
fieri ve permittere ratione aliqua seu causa, si dicte Ecclesiasticae
personae nobis morem gerere, coeteri vero officiales, & subditi
nostri, prater irae, & indignationis nostrae incursum, poenam
praeappositam cupiunt evitare. In cuius rei testimonium praesentem
fieri iussimus nostro Regio communi Sigillo a tergo munitam. Datis in
Aranjuez, die xxv mensis Apprilis, Anno á Natiuitate Domini.
M.D.l.xxij.


                                            YO
EL REY.

Vt. Don Berñ. Vicecancel. Vt. Loris Regens.


Vt
Comes. G. Thes.


Vt.
Campi Regens. Vt. Sapena Regens.


Vt.
Talayero, pro Conser. Generali.

PRAGMATICA SANCTIO INSTITVTIONES REGIAE AVDIENTIAE, IN HOC BALEARIVM REGNO.

PRAGMATICA

SANCTIO
INSTITVTIONES REGIAE AVDIENTIAE, IN HOC BALEARIVM REGNO.

NOS
Philippus (Felipe II) Dei gratia Rex Castellae, Aragonum,
Legionis, vtriusque Siciliae, Hierusalem, Vngariae, Dalmatiae,
Croatiae. Nauarrae, Granatae, Toleti, Valentiae, Gallitiae,
Maioricarum, Hispalis, Sardiniae, Cordubae. Corcicae, Murciae,
Giennis, Algarbi, Algezirae, Gibraltaris, Insularum Canariae, necnon
Indiarum, Insularum, & terre (rerre) firmae maris Oceani;
Archidux Autriae, Dux Burgundiae, Brauantiae, & Mediolani;
Comes Barchinonae, Flandriae, & Tirolis, Dominus Viscayae, &
Molinae; Dux Attenarum, & Neopatriae; Comes Rossilionis, &
Ceritaniae: Marchio Oristani, & Gotianj. Et si maiores
nostri solerti studio, summaque cura & vigilancia intenderint res
Prouinciarum & Regnorum suorum ita ordinare, & statuere, quod
ipsorum Respublicae firma conuersatione, & augmento
gubernaretur; quia tamen aliquando experientia rerum omnium magistra
temporum varietate, & successu ostendit iam prouisis aliquid
addere, aut detrahere, vel ea in totum mutare debere, consentaneum
esse duximus id facere quando necessitas, aut humilium subditorum
petitio exposcit. Animaduertentes igitur Regnum nostrum
Maioricarum
ex antiqua Ordinatione gubernatum fuisse, & nunc 
gubernari
per vnum Locumtenentem Generalem, & duos Iurisperitos
Consiliorios nostros, quorum alter est Regens Cancellariam,
alter vero Fisci, & Patrimonij nostri Aduocatus, qui soliti sunt
iura vnicuique; tam in Ciuilibus, quam in Criminalibus reddere,
excepto quod in causis supplicationis seu appellationis, dictus
Locumtenens Generalis consueuit alium Doctorem assumere vice, &
loco Regentis
Cansellariam, aut illius cuius Concilio
sentencias, a quibus fuit supplicatum, vel appellatum protulit: ne
eiusdem Iurisconsulti 
voto
primae, & secunda sententiae proferrentur. Et licet Regnum iam
dictum hucusque fuerit forma memorata fatis commodem, gubernatum,
considerata tamen ipsius Regni qualitate incolarumque, &
habitatorum eiusdem in quo, quam
plu-plures existunt pauperes,
ac alij diuites; qui inter se diuersas causas, & negotia tractant
non modicae aestimationis, & valoris, ac etiam importantiae quae
merito debent per plures Iurium professores maiori authoritate,
studio, & discussione tractari, decidi, & terminari: & ne
pauperes quorum facultates, ad supportandos graues litium sumptus non
suppetunt, 
propter
deffectum iudicum, causas proprias pro derelictis haberent, aut eas
non prosequi cogantur, aut ad nos cum personarum, & bonorum
iactura recurrere. His igitur, nostrum 
Regium
animum digne mouentibus, perpensis attente; accedenteque ad hoc per
humili supplicatione dilecti nostri
Antonij Cotoner Syndici,
Procuratoris, ac Nuncij Vniuersitatis 
dicti
Regni, ad id specialiter ad nos missi, & destinati, non modo
vtile, sed valde necessarium nobis visum est, pro bona eiusdem Regni
gubernatione, optimaque, & maiori ac magis expedita Iustitiae
administratione, (
cruz) Rotam, siue Regiam Audientiam,
aut Regium Concilium plurium consultorum in eo Regno, & Insulis
adiacentibus, * (* Rotae nomen, antiquum & cur ita dictum. Pet.
Grego. In Syntag. Iur. Univer. Lib. 15. c.24.n.15. In causis
appellationum. )
Minoricarum scilicet, & Euicae,
formare, erigere, & creare. Quam obrem tenore praesentis
Pragmaticae sanctionis cunctis temporibus valiturae. deque nostri
certa scientia, & auctoritate deliberare, & consulto, nostri
Sacri supremi Consilij matura deliberatione praecunte: statuimus,
sancimus, & ordinamus, quod deinceps in dicto nostro
Maioricarum
Regno
, & Insulis eisdem adiecentibus (al margen izquierdo:
Regiae Audientiae auditorum sex Iuris peritorum constat.)

sit, &
constituatur Rota, siue Regia Audiencia: in qua praesideat noster
Locumtenens Generalis, qui nunc est & pro tempore fuerit in eo
Regno, modo, & forma sequentibus.


PRIMO
siquidem quod sex Iurisconsulti in Iure Ciuili, vel Canonico
graduati, sint, & creentur in ea Consiliarij nostri sicuti Nos
cum praesenti dictam Rotam, siue Regiam Audientiam formando, &
erigendo nominamus, & eidem deputamus scilicet nostrum Regentem
Cancellariam, & Fisci (Fici) Aduocatum, qui nunc sunt in
dicto Regno, & qui pro 
tempore
fuerint in eodem, ac etiam quatuor alios Iurisperitos per nos seorsum
nostris cum Regijs Priuilegijs solita forma, de prout decet
expediendis, nominatos, seu in posterum nominandos, duos scilicet
dicti Regni Maioricarum, si tamen in eo habiles, & idonei ad
dictum munus obeundum arbitrio nostro reperirentur, reliquos vero
aliunde, quam ex 
dicto
Regno Maioricarum nominandos per Nos, habiles tamen, & idoneos,
ex terris, & ditionibus
nostrae Coronae, Aragonum,
pro ut nobis visum fuerit fieri debere: quorum vltimo admissus
officium Iudicis curiae, negotijs, & causis criminalibus vacando,
regat, & exerceat. Qui quatuor Doctores, antequam exercicio
dictorum officiorum se immisceant, teneantur iurare, & homagium
solitum praestare in posse dicti nostri Locumtenentis, Generalis, vel
Regentis Cancellariam, aut illius ad quem expectet, de bene
fideliter, & legaliter in exercitio dictorum suorum officiorum se
habendo, & de (
cruz) seruando secreta dictae Regiae
Audientiae, & alia omnia & singula faciendo, ad quae
teneatur, & stricti existant, sic, & quemadmodum dictus
Regens Cancellariam, & Fisci Aduocatus in dicto Regno, soliti
sunt iure. Et ex dictis sex Iuris peritis, Rotam, sive Regiam
Audientiam in dicto Maioricarum Regno, quinque ex eis (dempto
scilicet, Aduocato Fiscali qui in criminibus, fiscalibus causis
tantum solam interessentiam habet, vt infra dicetur) assistant, &
consulant nostro Locumtenenti Generali in dicto Regno; omnesque, &
quasuis causis motas, & de coetero mouendas, tam Ciuiles, quam
Criminales respectiue, ac etiam negotia cuiusuis qualitatis, &
naturae existant; audiant, tractent, votent, iudicent, decidant, ac
sententialiter (
deretminent) determinent, & finiant. Quae
quidem Rota, siue Regia Audientia manere, residere, & celebrari
debeat in Ciuitate nostra Maioricarum in Castro, siue Regio Palacio,
in eadem sito, & alibiquam in dicta Ciuitate non celebretur, nec
celebrari possit, nisi tempore pestis, vel ex alia vrgentissima
causa: quo casu decernimus, quod mutetur, &
rransferatur
transferatur in Ciuitatem, aut Opidum
eitsdem Regni; dictis
Locumtenenti Generali, & Conciliarijs, nostris bene visum. Cui
Regiae Audienciae praesit, & praesidere debeat, vt dictum est,
praedictus Locumtenens Generalis noster, qui nunc est & pro
tempore fuerit; & eo absente aut aliás legitime impedito, quo ad
gubernationem 
Regni,
& exercitium rei militaris, & bellicae, praesit is quem
Locumtenens, Generalis nominauerit; & si non nominauerit
presidat, quo ad predicta noster Regius Procurator, qui 
nunc
est, & pro tempore fuerit ad nostrum beneplacitum. Quo vero ad
exercitium, & administrationem iustitiae, dictus Regens
Cancellariam; qui ad praesens est, vel qui in futurum erit. Et dicto
Regente similiter impedito, aut absente, vel mortuo decernimus &
sancimus, quod praesit antiquior ex Conciliarijs eiusdem Regiae
Audientiae, cum simili potestate, ac praeminencia, qua dictus noster
Vicecancellarius, vel Regens Cansellariam si presens esset vteretur.
Declarando eum esse antiquiorem in dicta Regia Audiencia, qui prius
ad exercitium sui ofiicij existerit admissus. Et si forte duo, vel
plures fuerint vno eodem tempore admissi, illum antiquiorem
decernimus, qui prius nobis, aut
Caesareae Maiestatis
Caroli V. Imperatoris Patris, & Domini mei
colendissimi foelicis recordationis, in aliquo Regio officio ei
commisso inseruierit; aut prius gradum doctoratus in Iure Canonico,
aut Ciuili obtinuerit. (
Notas a la derecha e izquierda que se
omiten a partir de aquí, o sea, pág. 161 del pdf.
)


Satuimus
insuper, & ordinamus quod praedicti Consiliarij omnibus diebus
non feriatis congregentur in dicto Castro, seu Regio Palatio, ad
dictam Regiam Audientiam celebrandam, & expeditioni causarum
vacandum; in qua residere habeant per spatium trium horarum, scilicet
a primo die mensis Octobris vsque ad festum Paschae
Resurrectionis
, ab octaua hora ante meridiem, vsque ad vndecimam;
& post meridiem, pro expeditione causarum Criminalium, &
aliorum negotiorum bonum regimen, & gubernationem dicti Regni
concernentium diebus Lunae, & Mercurij, & Veneris per spacium
duarum horarum vel plurium arbitrio nostri Locumtenentis Generalis,
iuxta negotiorum concursum, & qualitates in eodem palatio, seu
Castro Regio conuenire habeant. Et a festis Paschae, Resurrectionis,
vsque ad festum Sancti Michaellis mensis Septembris, accedere,
& conuenire habeant mane, a septima hora vsque ad decimam, &
post meridiem, tribus diebus supra memoratis per duarum horarum
spacium, vt dictum est. Ita vt ante meridiem teneantur assistere in
dicta Regia Audientia singulis diebus non feriatis, tribus horis
continuis: & post meridiem, per duas horas diebus iam designatis.
Quibus, si feriati fuerint, dies non feriati immediate sequentes
succedant dant ad causarum criminalium expeditionem. Et diebus
Sabbatinis, vel die praecedenti non feriata cuiuslibet
hebdommadae, per totum annum dicti nostri sex Consiliarij post
meridiem 
visitent,
& visitare habeant vna cum Locumtenente Generali, vel sine eo, si
absens fuerit, aut legittime impeditus, vel si accedere noluerit,
Carceres Regios, & carceratos in eisdem:


&
ibidem per duas aut tres horas assistant, iuxta negotiorum
importantiam. Fiatque relatio per Iudicem Curiae Regiae de titulo
criminis vniuscuiusque Rei, seu carcerati: & in quo puncto
processus vniuscuiusque existat, & quicquid in eo supersit
agendum. De quorum carceratorum numero, ac statu inquisitionis,
memoriale qualibet die Sabbati fiat per commetariensem, vna cum
Iudice Curiae: & tam dicto Locumtenenti Generali, quam
Vicecancellario, vel Regenti Cancellariam, Fisci Aduocato, &
alijs Doctoribus Regiae Audientiae tradatur: nec non etiam ibidem
inquirant, an dicti carcerati per 
commentariensem,
& alios carcerum custodes bene tractentur, an vero illicitis
exactionibus, vel alias vexentur: super quo concientias eorum
oneramus. Et quoniam tempus statutum, & praefixum dictis nostris
Consiliarijs assistendi in dicta Regia Audientia, & consilio
Criminali satis competens est, expeditioni causarum Ciuilium, &
Criminalium, &


si
is ordo non seruetur, maxime impedirentur dicti Consiliarij sirca
studium particulare, quod in recognoscendis processibus & dubijs
in iure circa illos occurentibus accurate, & diligenter (ut
decet) & de eis confidimus, resoluendis, & decidendis
impendere debent: atque ita, & alias negotia indigesta absque
debita discutione tractarentur. Propterea ad euitandum confusionem
negotiorum quae solet adesse vbi ordo abest: statuimus, sancimus, &
ordinamus quod noster Locumtenens Generalis, non detineat, nec
detinere possit dictos Consiliarios in dicta Regia Audiencia vltra
dictas tres, & duas horas respectiue praefixas: nisi vrgens
aliqua necessitas, vel negotij alicuius arduitas aliud exposceret:
super quo, tam dicti nostri Locumtenris Generalis, quam
dictorum Consiliariorum conscientias oneramus.


Statuimus
praeterea, atque sancimus quod nullus alius interueniat, nec
interuenire possit in dicta Regia Audientia vltra dictos sex
Consiliarios: praeterquam, cum negotia fiscalia non patrimonialia
tractabuntur: In quibus patrimonialibus volumus quod dicto
Procuratori Regio, nec eius officio fiat praeiudicium aliquod in
cognitione, & examinatione causarum; sed quod obseruentur Regiae
Pragmaticae dicto officio concessae. Et sic declaramus, quod cum
dicta negotia fiscalia non Patrimonialia tractabuntur, in dicta Regia
Audientia,


vocari
posse Regium Procuratorem Procuraaorem nostrum in eodem Regno
ad dicta negocia audienda, & tractanda si eius assistentia dictis
Locumtenenti, & Consiliarijs visa fuerint necessaria.


In
concludendis autem, & votandis dictis negocijs nolumus eum
interesse, post quam aderit Fisci Aduocatus, cuius sola praesentia in
negotijs fiscalibus decidendis sufficiens est. (cruz) Quotiens vero
de componendis, seu remittendis criminibus tractabitur in Consilijs
Criminalibus, & maximé in Regi* visita, dictum Procuratorem
Regium, quia etiam Regiae Thesauriae administrationem habet interesse
volumus, tam in tractandis, quam in concludendis compositionibus, &
alijs negotijs Criminalibus. Et omni casu interessentiae dicti
Procuratoris Regij in consiijs, volumus eum obtinere primum locum in
sedendo post vicecancellarium, vel Regentem Cancellariam, & suo
casu antiquiorem Consiliarium nostrum: nostrum vero fisci Aduocatum
vltimum locum post omnes Consiliarios. Volumus tamen, & expresse
sancimus, quod noster Regens Cancellariam, & Fisci Aduocatus, qui
nunc sunt, & pro tempore fuerint, sint Consultores ordinarij
dicti Procuratoris Regij, in omnibus dubijs in dicto officio
Procurationis Regiae occurrentibus.


Sancimus
insuper, & ordinamus, quod omnes causae, ac negotia, quae in
dicta Regia Audiencia introducentur, ac quae iam de praesenti coram
nostro Regente Cancellariam, & alijs Regiis commissarijs forte
pendent indecisse, distriuantur, & committantur inter dictos
Regentem, & Consiliarios per dictum Regentem Cancellariam tantum,
& suo casu per antiquiorem arbitrio suo, ad colligendum, &
referendum tantum, praeterquam quod, consiliario nostro, qui officium
ludicis Curiae exercebit, comissiones causarum ciuilium fieri
prohibemus: vt instruendis processibus criminalibus & expeditioni
causarum, & negotiorum criminalium intentius vacare possit.
Relatione vero omnium, & singularum causarum


dictae
Regiae Audientiae, super meritis diffinitiuae & tantum; in eadem
Regia Audientia fieri volumus palam, & publice coram par ibus &
earum Aduocatis si adesse voluerint. Et relatione facta in eadem
Regia Audientia (vt dictum est) super meritis diffinitiuae; causas 
omnes
votari concludi, & decidi volumus. Abdicantes cum praesenti
Consiliarijs iam dictis, facultatem assignandi ad Relationem, vel
sententiam super meritis diffinitiuae, in causis eis commissis, quae
in Regia Audientia votari, & concludi habent, absque permissu, &
voluntate Vicecancellarij, vel Regentis Cancellariae, aut dicti
antiquioris Conciliarij suo casu: vt confusio, & turbatio
negotiorum vitetur; & ne vnus alium impediat. In votandis autem
causis, & negotijs dictae Regiae Audientiae,
Satuimus,
& ordinamus, quod Relator causae, siue negotij de quo tractabitur
sit primus, & deinde in causis Ciuilibus secundum votum praebeat
modernior Consiliarius, & post eum reliqui, ordine successiuo;
ita vt Vicecancellarius, vel Regens Cancellariam, vel Antiquior
Consiliarius suo casu, sit 
vltimus
in votando. In negotijs vero Criminalibus, & fiscalibus, solam
interessentiam habeat Fisci Aduocatus.


Et
quoniam iustum est dictis nostris Consiliarijs competentia salaria
pro aliquali remuneratione laboris, quem in administratione
Iustitiae, & bono regimine Regni praedicti suscepturi sunt,
constituere; Statuimus, Sancimus, & ordinamus, quod attento iam
ex nostris Regijs Aerarijs dicto Regenti Cancellariam, &
Fisci Aduocato certa salaria ordinaria assignata sunt, reliquis
quatuor Doctoribus qui vigore, & pro executione praesentis
nostrae Pragmaticae sanctionis, per nos (vt dictum est) nominabuntur,
constituantur, & assignentur ducentum quinquaginta Ducati
Catalani
annui: valentes, quadringentas libras monetae
Maioricarum
, pro quolibet: exoluendi scilicet duobus ex eis; ex,
& de iuribus, redditibus, & emolumentis, nostrae Regiae
Procurationis dicti Regni, & alijs duobus; ex, & de iuribus
redditibus, & emolumentis Vniuersitatis dicti Regni Maioricarum:
per quatuor aequales solutiones singulis tribus mensibus: remittendo
formam Consignationis dicti salarij, & executionis illius, dicto
nostro Locumtenenti Generali, & Regenti Cancellariam, ac Regio
Procuratori, ad quorum cognitionem conficiantur obligationes, &
instrumenta necessaria.


Statuimus
etiam sancimus, & ordinamus, quod deinceps ex causis, &
negotijs Criminalibus per dictos nostros Consiliarios, nullum
recipiatur salarium: demptis suo casu, Auerijs, prout inferius
disponetur. Et quod salaria causarum Civilium dictis Consiliarijs
pertinentia, quae ad rationem quatuor denariorum monetae
Maioricensis
pro qualibet libra eiusdem monetae, pro ut actenus
exigi solitum est, taxamus, ita tamen, quod non possint excedere
summan quinquaginta librarum dicte monetae, pro qualibet quantúvis
magna causa & tam pro prima, quam secunda instantia. Et si super
incertitudine valoris causarum, quaestio erit inter partes, vel
dictos Consiliarios; seruetur forma, Priuilegij super hoc concessi.
Deponantur, & deponi habeant per partes apud tabulam depositorum,
siue communem dictae Vniuersitatis: & etiam inde extrahantur
secundum modum, & formam ordinandam ad partem, per nostrum
Locumtenentem Generalem, Regentem Cancellariam, & Procuratorem
Regium; tunc demum, cum ad relationem fuerit assignatum: dictaque
salaria diuidi, & distribui, volumus, aequaliter inter dictos
Consiliarios 
singulis
tribus mensibus, cum sentencia diffinitiua, causae fuerint
terminatae; vel sententiae Scribae Causae, ad eas publicandas
traditae; ita quod iam Relator causae, seu Relatores functi fuerint
officijs suis. De quo administratoribus dictae tabulae, ante
diuisionem fiendam constare habeat, per albaranum manu Regentis
Cancellariam, vel antiquioris Consiliarij, suo casu firmatum. Cumque
dictis nostris Consiliarijs, ex dictorum salariorum perceptione, &
ex dicti ordinarij salarij assignatione, competenter consultum sit:
tollimus, & abdicamus eisdem facultatem patrocinandi, consulendi,
vel officium Aduocati exercendi palam, vel occultem; aut salaria,
pensiones, quitationes, largitiones, nec munera accipiendi quauis
causa, vel colore; a quibusuis corporibus, Vniuersitatibus, & 
alijs
personis cuiuscunque status, vel conditionis existant.


Auerias
vero, ex negotijs, & factis criminalibus procedentes, quae
actenus certo modo diuidi solitae sunt; attenta adiunctione Iudicis
Curiae pro expeditione dictorum negotiorum criminalium, qui
praecipué, & peculiariter eorum pondus sustinere debet, ante
alios omnes Consiliarios; Statuimus, sancimus, & ordinamus, quod
deinceps diuidantur modo sequenti, scilicet quod nostro Locumtenenti
Generali tradantur sexdecim denarij, Regenti Cancellariam 8. denarij,
Iudici Regiae Curiae vnus solidus seu duodecim denarij, Fisci
Aduocato sex denarij, & aiij sex denarij Procuratori Fiscali.


Vlterius
etiam sancimus, statuimus, & ordinamus, quod causae quae in dicta
Regia Audientia tractabuntur, expediantur per dictos nostros
Consiliarios iuxta ipsarum antiquitatem, & prioritatem; sicque in
earum expeditione, ordo prioritatis seruetur: nisi qualitas causae
recétioris, iuxta iuris formam aliud exposceret; vel in eo puncto
esset causa recentior, quod facilius, & citius expedire posset,
quam quae eam praecederet:


vel
alias partes praecedentium, vel antiquiorum causarum, earum
expeditioni non insisterent, recentiorum vero soliciti essent circa
earum expeditionem: quibus subueniendum est super quo nostri Regentis
Cancellariam conscientiam oneramus.


Volumus
autem, & ordinamus, quod inchoata relatione vnius causae per
aliquem ex dictis nostris Consiliarijs, nec fiat per eundem transitus
ad aliam, donec incoata debitum finem acceperit: nisi aliquod
legitimum impedimentum successerit; vel ab ipsis partibus, vel
propter dubia in facto; vel Iure occurrentia causarum: quo casu,
possit idem relator, iterum 
aliam
causam expediendam assumere, in tempore sibi competenti.


Sancimus
etiam, & ordinamus, quod quotiescunque dicti Consiliarij
inceperint votare in aliqua causa ciuili, vel criminali, non possint
a loco Audientiae exire, vel recedere causa, vel negotio non
concluso, & per omnes votato: etiam si noster Locumtenens
Generalis, qui nunc est, & pro tempore fuerit, aliud iuberet.
Votaque omnium tali casu in scripturam publicam, per Scribam, vel
Secretarium dictae Regiae Audientiae eadem die, & hora redigi
volumus, & continuari deinde, in libro qui intitulatur, Liber
Consiliorum Regiae Audientiae
; quam apud nostrum Regentem
Cancellariam, & suo casu apud antiquiorem Consiliarium continuo
manere, & custodiri volumus, & ordinamus; ne secreta votorum,
si aliquando diuersa fuerint partibus, vel alijs, innorescant: de quo
secreto tenendo, dictos Scribas, seu secretarios dictae Regiae
audientiae, qui nunc sunt; & pro tempore


fuerint,
iuramentum apud dictum nostrum Regentem Cancellariam praestari
volumus, & iubemus.
Item sancimus, & ordinamus, quod tam
dictus noster Locumtenens Generalis, quam Regens Cancellariam, &
suo casu, Antiquior Consiliarius, in decisionibus causarum, tam
ciuilium quam criminalium, & aliorum negotiorum, quae in dicta
Regia Audientia tractabuntur, concludere habeant cum voto dictorum
Consiliariorum; vel si discordes fuerint, cum voto maioris partis
eorum: & dictam maioris partis determinationem sequi, &
exequi, iuxta Iuris dispositionem, aut franchesiarum Priuilegiorum, &
Pragmat. dicti Regni tenentur. Et si dicti Consiliarij pares fuerint
in votis, volumus, & decernimus, vota illa praeualere, cum quibus
dictus Vicecancellarius, vel Regens Cancellariam, concurret; etiam si
praesideat in dicta Regia Audiencia noster Locumtenés
Generalis. Et omni casu


volumus,
& ordinamus, quod facta deliberatione, & conclusione in
scriptis redacta, in quolibet negotio, & causa, tam ciuili, quam
criminali, publicari habeat sententia, seu decisio in ea causa vel
negotio facta; intra tres dies iuridicos tunc proxime, &
immediate sequentes: si a partibus, vel altera earum petatur, quam
publicationem, & suo casu, executionem, per nostrum Locumtenentem
Generalem impediri, aut differri nolumus, immo expresse prohibemus,


Insuper,
quia maxime conuenit bonae administrationi iustitiae quod dicti
nostri Consiliarij cum libertate, vota sua in omnibus negotijs, &
causis praebeant, atque explicent: Statuimus, sancimus, &
ordinanamus, quod noster Locumtenens. Gener. qui nunc est; & pro
tempore fuerit in dicto Regno, directem vel indirectem per
interpositas personas, aut alias, tam in tractatu negotiorum, &
causarum, in dicta Regia Audientia, quam extra eam, intentum, aut
votum suum non aperiat, dictis Consiliarijs; nec inter votandum eos
interrumpat, nec alia faciat per quae, dicti Consiliarij minus libere
vota sua prabeant: super quo dicti nostri Locumtenentis Generalis
conscientiam oneramus.


Insuper
vt obuietur frustratorijs dilationibus, quae multoties per partes
quaeruntur Iudices seu Relatores vt suspectos recusando, Statuimus,
sancimus, & ordinamus, quod pars quae voluerit allegare, &
deducere suspiciones contra Relatorem causae; illas teneatur
deducere, & propotiere intra tres dies computandos, a die qua
commissio dictae causae sibi innotuerit. Quae si legittimae Regiae
Audientiae, visae fuerint, eadem die qua proponentur, intimari, &
notificari habeant alteri parti, ex prouisione in Regia Audientia
facienda: & dicta pars altera, dictis suspicionibus respondere
teneatut. Et intra sex dies post dictos duos immediate subsequentes,
Regens Cancellariam, remoto eo qui suspectus allegatus fuerit, vna
cum reliquis Consiliarij super dictis suspicionibus declarare
teneatur iuxta iuris regulas; procedendo in praedictis summarie, &
absque alio ordine iudiciario, quam dictum est. A qua declaratione,
nulla partium possit supplicare, recursum interponere, aut reuisionem
petere. Quod si non contra Relatorem sed contra alium ex dictis
nostris Regente, vel Consiliarijs suspiciones proponentur; Volumus, &
ordinamus eas proponi & deduci debere, intra tres dies continuos
postquam causae suspicionis ortae fuerint, vel ad notitiam partis eas
proponentis deuenerint, de
quo ante quam admittatur pars ad probandum, iuramentum praestari
habeat ad sancta quatuor Euangelia in manibus, & posse dicti
Regentis Cansellariam;
alias nullatenus ad eas prosequendum admittatur. Et si iurauerit, vt
dictum est, seruetur in earum declaratione ordo, & tempus proxime
dictum. Volumus tamen, & declaramus quod si pars, que suspiciones
proponet, succubuerit, vel ex defectu probationum, vel quod non
legittimas proposuerit iuxta iuris 
dispositionem,
mulctetur, in viginti quinque libris: quae mulcta applicetur pro
medietate Fisco Regio, & pro altera medietate pro alimentis
carceratorum pauperum.


Et
quoniam grauatis, & oppressis remedium appellationis &
supplicationis a iure indultum est, id circo, Statuimus, sancimus, &
ordinamus, quod a sententijs latis in causis quae in


Regia
Audientia, ut dictum est, concludentur, supplicari possit ad eandem
Regiam Audientiam; & causae dictae supplicationis commiti habeant
per dictum Regentem Cancellariam alteri ex dictis Consilarijs pro
relatione facienda tantum: & decidi habeant in eadem Regia
Audientia, modo, & forma in decisione causarum in prima instantia
statutis. A sententiis vero quae in dictis supplicationum causis, per
dictam Regiam Audientiam tam deliberato, digesto, ac maturo consilio
proferentur, si priorum confirmatoriae fuerint vlterius supplicandi
facultatem omnino abdicamus; si vero fuerint revocatoriae ad Nos, &
nostrum Sacrum supremum Consilium supplicari posse volumus: &
etiam quod liceat, & sit permissum quibusuis litigantibus, si
ipsi voluerint, supplicare, & recursum habere ad nos, seu nostrum
Sacrum supraemum, & Regium Consilium, a sententijs diffinitiuis
in dicta Regia Audientia ferendis: In causis quae summam, seu valorem
trium mille librarum monetae Maioricencium excesserint.

Sancimus praeterea, & ordinamus quod omnes sententiae
diffinitiuae in causis Ciuilibus latae, vel ferendae, etiam, si ab
eis ad eandem Regiam Audientiam, vel ad nos, secundum modum, &
formam proxime dictam supplicatum fuerit; executioni demandentur,
rejectis illegitimis exceptionibus: praestita tamen prius cautione
per partem, que executionem postulauerit. A sententijs vero
interloquutorijs, seu prouisionibus quae super intermedijs, seu
altercatis per partes propositis, per Relatores, proferentur, seu
fient; siue de his in dicta Regia Audiencia relatio facta fuerit,
siue non: Sancimus, & ordinamus, quod possit per partes peti
reuisio, seu contrario imperio supplicari: & dicta supplicationis
causa, eidem Relatori commitatur: per quem, facta relatione in eadem
Regia Audiencia, decidi habeat cum voto maioris partis, &
admitatur pars supplicans tali casu ad deducendum, producendum, &
allegandum, quicquid producere deducere, & probare voluerit intra
decem dies praecise, & peremptorie: quibus lapsis, ne littis
cursus diiferatur, aut protuletur teneatur dictus Relator intra
viginti dies dictam supplicationis causam expedire: a qua vltima
declaratione, etsi primae contraria sit, nulli partium liceat
vlterius supplicare. Et teneatur pars, quae dictam reuisionem
petierit, seu contrario imperio supplicauerit, tertiam partem tertiae
partis salarij totius causae, intradictos decem dies deponere: alias,
dicta supplicationis causa declaratur deserta.


Statuimus,
praeterea, & ordinamus, quod circa appellationes, vel
supplicationes a sententijs diffinitiuis, vel interloquutorijs
tormentorum in dicta Regia Audientia in causis 
criminalibus
ferendis, seruentur Priuilegia dicti Regni, & consuetudines
actenus obseruatae.


Quo
vero ad euocationem, & cognitionem causarum prime instantiae
Insularum Minoricarum, & Euicae, & alia bonum regimen, &
statum eorum concernentia, quia non habetur pro nunc plena notitia
Priuilegiorum, Franchesiarum, & aliorum Iurium dictarum
insularum, reseruamus nobis facultatem ordinandi super praemissis, &
alijs omnibus, pro ut melius visum fuerit expedire.


Volumus
tamen, & ordinamus, quod cause minores, centum librarum monetae
Barchinonae
dictae nostrae Ciuitatis, & Regni Maioricarum,
non possint ad dictam nostram Regiam Audientiam euocari; sed iliae in
curijs Baiuli, & Vicarij respectiué pro vt ad vniuscuiusque
eorum iurisdictionem pertinebant inchoari, prosequi, & finiri in
prima instancia, habeant: maiores vero centum librarum, possint, ad
dictam Regiam Audientiam euocari sub praetextibus, & qualitatibus
paupertatis, & miserabilitatis, viduitatis, & pupillaritatis,
& alijs quae a iure legittime reputantur, constito prius Relatori
causae, de dictis maioritate, & qualitate.


Item
sancimus, statuimus, & ordinamus: quod noster Locumtenens
Generalis, in dicto Regno Maioricarum singulis diebus Veneris,
cuiuslibet hebdommadae, teneat Audientiam 
verbalem
(cruz) cum assistentia, & consilio Regentis Cancellariam seu suo
casu (vt dictum est) antiquioris Doctoris dictae nostrae Regiae
Audientiae pro pauperibus, & viduis, & pupillis, & alijs
miserabilibus personis: & per hoc non cenceatur excusatus Regens
Cancellariam ab audiendo causas verbales, vsque ad quantitatem
viginti
librarum Barchinonen. tantum, singulis diebus per
spacium vnius horae integrae post meridiem, nec etiam censeatur
excusati, Baiulus & Vicarius dictae Ciuitatis, & Regni absque
tamen praefinitione, & limitatione quantitatis, & horae pro
vt actenus, soliti sunt pro praedictis personis, pro ut de iure ad
officium
cuiusllibet eorum respectiue spectat causas dictarum
personarum audire, & cum minoribus sumptibus, & expensis quo
citius fieri poterit eas expedire seruatis tam in decisione, quam in
expeditione earum Franchesiis, & Priuilegijs, & alijs de iure
seruandis.


Volumus
tamen, & ordinamus, quod priuilegia Pragmaticae Franchesiae, aut
quaeuis alia Regia scripta, Vniuersitatibus, & singularibus
personis dicti Regni concessa, & signanter Regiae prouisiones, &
Priuilegia concessa curijs Baiuli, & Vicarjj Ciuitatis
Maioricarum, & alijs officialibus nostris dicti Regni, &
eorum Scribis; qui huic nostrae Pragmaticae sanctioni non
contrarientur, custodiantur, & obseruentur ab omnibus inconcusse,
sub poena quingentorum florenorum Auri Aragonum
priuationisq; officiorum: eisq; regnicolae dicti Regni vtantur, &
fruanrur pro vt actenus melius, & plenius fuerit in eorum
vsu & pocessione remotis tamen quibuscunque abusibus, in
praeiuditium, & lesionem dictorum Priuilegiorum.


Quapropter
Reuerendum in Christo patrem Episcopum Maioric. & alias
Ecclesiasticas personas Regni praedicti Maioric. & Insularum
eidem adiacentium, Requirimus, & hortamur: Spectabili vero Mag. &
dilectis Consiliarijs Locumtenenti Generali nostro in dicto Regno,
Regenti Cancel. Doctoribus dictae R. A. Regio Procuratori, Fisciq;
Aduocato, ac iudici Regiae Curiae gerentibusq; vices nostri Generalis
Gubernatoris in praefatis Insulis Minoric. & Euicae Baiulis,
Vicarijs, subbaiulis, subuicarijs, Alguazirijs, virgarijs, &
portarijs, Magnificis quoq; Militibus, Richis hominibus, Iuratis
etiam Concilijs, & Vniuersitatibus, dictae Ciuitatis Maioric. &
aliorum Opidorum, & Villarum Regni, & Insularum praefatarum
coeterisq; officialibus, & subditis nostris, maioribus, &
minoribus in dictis Regno Maioric. & Insulis adiacentibus,
constitutis, & constituendis ipsorumq; officialium
Locumtenentibus, seu officia ipsa regentibus, praesentibus, &
futuris; dicimus, praecipimus, & iubemus ad incursum nostra
regiae indignationis, & irae, poeneq: florenorum Auri Aragonum
trium mille nostris Regijs inferendorum Aerarijs, priuationisq;
officiorum, quod nostram huiusmodi Pragmaticam sanctionem, &
omnia, & singula in ea contenta, teneant firmiter, &
obseruent, teneriq; & inviolabiliter obseruari faciant per quos
deceat, cauti secus agere 
fieri
ve permitere aliqua ratione seu causa sidictae
Ecclesiasticae personae nobis morem gerere coeteri vero Officiales, &
subditi nostri preter irae, & indignationis nostrae incursum
poenam praeappositam cupiunt euitare. In cuius rei testimonium
praesentes fieri iussimus nostro Regio Sigillo a tergo munitas. Datis
in Aranjuez, die xj. mensis Maij Anno a Natiuitate Dni. MD lxxvi.
(1571)


YO
EL REY.


Vt.
Don Berñ. Vicecancel. Vt Loris Regens.


Vt.
Comes. G. Thes.


Vt.
Sapena Regens. Vt. Sentis Regens,


Vt.
Talayero, pro Conser. Generali.

miércoles, 24 de marzo de 2021

Capitols, Berenguer Uniz, 11-18

QVE
COMISSIONS, NO VSEN DINS LO PRESENT REGNE.


XI.


Item,
com per diuersos capitols de Cort de francheses: sia llargament
dispost, é ordenat; que Comissaris, no puguen vsar dins lo
present Regne; que placia als dits Honorables 
Embaxadors,
supplicar
lo Señor Rey, sia de sa gracia, é merçe
atorgar de nou, a mayor cautela: que los dits Comissaris no puguen
vsar en ninguna manera dins lo dit Regne. Placet
Domino Regi.


PER
LO MVDAMENT DELS CORREDORS.


XII.

Item, com lo Capitol dels Corredors toch principalment als
Mercaders, é lart mercantil, que supliquen lo molt alt
Señor Rey
, sia de sa gracia é merçe lo
mudament (se lee mudanent) dels Corredors, é compañons
de aquells: e facultat de remoure aquells sia remesa als Honorables
Iurats; é els Defenedors de la mercaderia. Placet Domino
Regi.


PER
LO CONSOLAT SO ES, QVE NINGVN IVRISTA


Procurador,
o causidic noy sia admes.


XIII.


Item,
que suppliquen al Señor Rey: que li placia de nou confirmar é
atorgar certa prouisio Real feta en la cort del Consolat: que ningun
Iurista, Procurador, ó causidich, noy sia admes. Placet
Domino Regi.



PER LO OFFICI DE LA
GOVERNACIO DE MALLORCA.


XIIII.


Item
per prouehyr a la Iusticia com sia principal cose per la conseruacio
del Regne de Mallorca: per tant com la dita Gouernacio del dit Regne,
es de las millors Gouernacions: 
attanent
lo gran salari, que ha lo Gouernador: vltra
grans emoluments, é
preheminencias; é per ço en temps
passat la dita Gouernacio
sia estade regida per Grans,
é dels
Mayors homens de Cataluñya: é en tal
manera, que los officis eren ben regits; é la Iusticia ben
administrade: e are de vn temps ençá, lo Gouernador
qui vuy te la Gouernacio sobredita, no haye aturar ni altre de
present en lo dit Regne:
ans de puys que es prouehit, la
Gouernacio
sie estade per absencia de aquell, regida per
diuersos
Lloctinens de Gouernador, é quascu de aquells puys
saben (
sabé) no han vtilitat en lo dit Regne; no curen
fer
lo degut en gran dan, é perdicio de la Iusticia, e
del dit Regne.

Per ço los dits Embaxadors suplicarán

(hay tildes sospechosas, otras puede que estén en el texto
original, aunque en la mayoría de textos antiguos que he transcrito,
no hay tildes. Para un estudio exhaustivo, hay que recurrir a los
originales, en los archivos donde se encuentren
)
al Señor
Rey
que sia de sa merçe, prouehyr; (este ; por
ejemplo está con un color flojo respecto a las otras letras
) en
Priuilegi perpetual, que lo Gouernador qui al present es, e qualseuol
qui sera Gouernador per auant, prouehyt de la dita Gouernacio; é
regir aquella: é si per fets tocants a fets dell, é serueys del
Señor Rey, haye dexar Lloctinent home del Regne. Placet
Domino Regi quod Gubernator tam praesens, quam futurus teneatur
personalem moram semper ac residentiam in dicto Regno Maioric.
facere, & si forté pro seruitijs vrgentib9
(vrgentibus, urgentibus) Domini Regis esset opus ei, extra
Regnum ire; eo casu habeat, & teneatur Locumtenentem sui
loco dimittere qui sit Maioricensis ad arbitrium Domini Regis.
Si vero pro negotijs suis extra Regnum ierit careat omnino Salario,
quod tunc Curiae Regiae seruetur.


QVE
LOS ASSESSORS HAYEN ENTREVENIR EN LAS


Enquestes
ó processos.


XV.


Item
com per abus; sia en pratica de algun temps en ça, que los
Procuradors fiscals de la Cort de la Gouernacio de Mallorca
indiferentment fan processos, contre alguns delats; de crims, é de
mors; é lo dit Fiscal, de la cort de la Gouernacio demunt dita, ab
Escriua sens Assessor, ó lusticia algu: reben los testimonis,
é fan lo proces a la vida vaga, en ma de aquell qui tal
proces fa: é no sia rahonable; que lo Procurador fiscal qui es
Perçona
llega lla hon va la vida, sol sens iurista fasse
proces algu, que sia de merçe del dit Señor Rey, que de aqui auant
los Assessors, axi del Gouernador, com del Veguer de la Ciutat, y
Balle é Veguer de fore, quiscu en sa iurisdictio:
sien tinguts fer los dits processos, e entreuenir en aquells;
com es acostumat fer: en altre manera, que tal proces fet per
lo Fiscal fos nulle. Placet Domino Regi.


SOBRE
LES ANADES DE FORA, PER REBRE


é
fer enquestes.


XVI.


Item,
com la part forana es vexade de un temps ença, per alguns
Gouernadors, é Lloctinens, é Vaguers de fora, é Escriuans llurs,
capdeguaytes, é fiscals: qui anant per la Isla de
Mallorca
, inquirint de alguns crims no esperant la execucio, é
sentencia del dit crim: fan fe pagar de selaris, e
missions per ells fetas, contra Ordinacions Reals, é
priuilegis del Regne de Mallorca, é contre dret comu; que per
la dita raho supliquen los dits Embaxadors lo dit Señor Rey, sia de
sa merçe, prouehyr que de aqui auant, ningun official, no gos pendre
en lo cars demuntdit, ninguns salaris ni missions per la raho
demuntdita; solament apendre las enquestes, é
adnotar los Bens si seran adnotadors, é esperar
si ningune composicio, ó remissio, é estar en aquella: fins
que per Iusticia hy sia prouehyt. E si sera conegut
ells deure hauer salaris; quels sien lliurats, segons que per
Iusticia sera trobat, seruades les franchezes (fráhcezes),
Ordinacions, é bons vsos del present Regne: Placet Domino Regi.

QVE
DELS ACTES PRESENTATS, NO


sia
dat Trallat.


XVII.


Item
com moltes vegades se esdeuengue, que los Iurats, é altres singulars
protesteran, ó instituyran alguns actes per llur
interesar, ó de la cosa publica, que lo Gouernador,
Lloctinent, ó Assessor no permetran de aquell acte esser donat
trallat, ni lleuat acte sino ab voluntat llur: per la qual
raho suppliquen los dits Embaxadors, que lo Señor Rey
provehesque, que de aqui auant, de tots actes que al
dit Governador, Lloctinent, ó Assessor sien presentats: Los
Escriuans de la Cort de la Gouernacio, los ne hayen a llur
carta o cartes: é dar trallat: é que lo contrari no pugue esser
fet, per los dits Gouernador, Lloctinent, e Assessor, e asso
ayen a iurar los dits Officials. Placet Domino Regi.


QVE
DEQVI AVANT, CAVALLS, NI ROCINS NO


puguen
esser tret del Regne.


XVIII.


Item
suplicaran los dits Honorables Embaxadors al dit Señor Rey, que sia
de sa merçe, atorgar en priuilegi perpetual als dits Iurats, que de
aqui anant no puguen esse trets fora del Regne de Mallorca,
Caualls ni Rosins: com ni haye molt pochs, é
aquells, de dia en dia sien trets. E com ve cars que inimichs
concorren en lo dit Regne, per mancament de 
Caualls;.
é Rosins; moltes vegades, no han aquella resistencia que si
merex
.
Placet Domino Regi.


Et
quoniam parum esset ac in publicam Regnorum nostrorum bene statuere
optimis prouisionibus; & moderari nisi prouisiones ipsae ad
vnguem obseuarentur: Ea ratione supra scripta: ipsa capitula (ses
capítols
), vna cum eorum, vniuscuiusque ipsorum 
responsionibus,
quas, & que salubres prouisionés, dictae Ciuitatis, & Regni
esse decreuimus: tenore praesentis, quam vim & vices priuilegij
gerere, & intra alia priuilegia & gratias dicto Maioric.
Regno
, per nostros Praedecessores diui recordij & Nos
indulta, & concessa, aggregari, & esse volumus: Gratis, de
nostra certa scientia, & expresse, consulte, & Sacri nostri
Consilij matura deliberatione praecedente, de verbo ad verbum ut
iacent. Quae ad beneplacitum sunt ad beneplacitum; & que ad
certum tempus; ad certum tempus; quae vero ad in perpetuum, nunc, &
omni futuro tempore obseruare; & per quoscúq; obseruari facere &
nullatenus reuocare, nec reuocari pati, nec eis contrafacere; aut
nullatenus contrauenire, aliqua ratione seu causa in nostra bona fide
Regia promittimus; & etiam per haec Sancta Dei quatuor Euangelia
manibus nostris corporaliter tacta, Iuramus. Illustrissimos propterea
Reginam Mariam consortem, ac Regem Nauarrae
fratres nostros charissimos, & Locumtenentes
Generales: per hanc eandem vicem Epistolae, & priuilegij, in hac
parte gerentem, effectuose hortamur; intentum nostrum aperiendo:
Gubernatori vero dicti Regni Maioric. eiusque Locumtenenti
Procuratori Regio, Baiulis, Vicarijs, Iuratis quoque ipsius
Ciuitatis, & Regni; nec non coeteris vniuersis, & singulis
officialibus (officia-alibus), & subditis nostris ad quos
spectet, eorúq; locatenentibus praesentibus, & futuris, de ipsa
nostra certa Scientia, & expresse dicimus; & districté
praecipiendo mandamus, sub ire & indignationis nostrae incursu,
poenaque trium millium florenorum auri Aragonum,
a quolibet contra faciente singulis vicibus, quibus contrafactum
fuerit irremissibiliter habendorum, nostroque Erario applicandorum:
quatenus, omnia & singula suprascripta Capitula eorumque
responsiones per nos factas, ac etiam in fine vniuscuiusque ipsorum
adiectas teneant firmiter, & obseruent, tenerique, &
obseruari faciant inuiolabiliter: per quoscunque iuxta sui seriem
pleniorem, & non contraueniant, nec contrafaciant, nec quemcunque
contravenire, aut contrafacere permittant, aliqua ratione, seu causa,
publice, palam, vel oculte, nec aliquo alio quovis 
quaesito
colore, si gratiam nostram charam habent, & iram, ac
indignationem nostram, ac poenam praedictam cupiunt euitare. Et vt
praedicta omnia, & singula quae praediximus, vim, efficaciam, &
effectum priuilegij obtineant, ac maiore robore fulciantur:
concedimus dicto Regno, & etiam indulgemus, quod si quae forte
prouisiones, per inaduertentiam, & importunitatem, scienter, &
alio quouis modo ex nostra Curia, de coetero emanabunt; quae in
totum, vel in partem praemissis, aut alicui praemissorum essent
contrariae: aut 
in
ali quo derogare viderentur. Eas nunc, pro tunc, & tunc pro ut ex
nunc anullamus, & euacuamus, efficacia, executione, viribus &
efectu; atque decernimus locum nullum habere; nec volumus vllá
obtinere posse roboris aut executionis firmitatem. Coeterum ad
abundatioré cautelam, dictis Gubernatori, eiusq; Locút.
(Locumtenentis) coeterisq; vniuerfis, & singulis
officialibus nostris ad quos spectet: eorumque Loca &c,
praesentibus, & futuris, dicimus, & mandamus quatenus ad
omnem minimam instantiam, & requisitionem Iuratorum Ciuitatis, &
Regni praedictorum, praesentium & futurorum; vel alicuius,
ipsorum; iurare teneantur: si, & quouis fuerint requisiti quod
predicta omnia, & singula, tenebunt firmiter, & obseruabunt
fideliter, legaliter, atq; bene, pro ut in dictis responsionibus &
vnaquaq: ipsarum continetur, & si forte requisiti statim iurare
nosse luerint, eos, & quemlibet ipsorum, praedicta aut aliquid
praedictorum recusante, nunch pro tunch, & tunc prout ex nunch ab
officijs suis suspendimus; itaque officijs suis nullatenus vti
possint, donech & quousque iurauerint, quod praedicta omnia &
tenebunt, & obseruabunt fideliter & legaliter, atque bene
iuxta continentiam, responsionum praedictarum: & nihilominus, si
illi fortassis, interim quo iurare noluerint aliquos actus
celebrabunt, eos in totum, serie cum praesenti eneruamus atque
tanquam non legitime celebratos, inualidamus, & eis, & eorum
vnicuique potestatem omnimodam contrarium agendi adimimus, &
totaliter abdicamus. Haec igitur omnia & singula praedicta
facimus, & paciscimur, conuenimus & promittimus, Nos dictus
Rex Oratoribus, & Ambaciatoribus nostris praedictis, nomine, &
parte dictae Ciuitatis, & Regni, in posse Notarij, &
Secretarij infrascripti, tamquam publicae personae; pro vobis, &
eis, ac alijs omnibus, etiam & singulis quorum interesse potest &
interest. quomodolibet in futurum recipientis, & legitime
stipulantis. Datum est & actum hoc, in nostris foelicibus
Castris, apud turrim de Carbonayra die 19.
mensis Maij, secundae indictionis Anno a Natiuitate Domini Millesimo,
quadringentesimo trigesimo nono: huiusque nostri Citra farum
Siciliae Regni Anno Quinto; aliorum vero Regnorum
nostrorum, anno vigesimo quarto.


Signum
+ Alfonsi Dei gratia Regis Aragonum, Siciliae, citra
farum & vltra, Valentiae, Vngariae, Hyerusalem, Maioricarum,
Sardiniae Corcicae, Comitis Barchinonae; Ducis
Athenarum (Athenarú) & Neopatriae: ac etiam Comitis
Rocilionis & Ceritaniae: qui praedicta laudamus,
firmamus, & concedimus, & iuramus; huicq; publico
instrumento, sigillum nostrum commune negotiorum. Siciliae vltra
Farum, cum alia in promptu nos habeamus, opponi iusimus impendentem.


REX
ALFONSVS.


Testes
fuerunt ad praedicta praesentes, Ioannes de Viginti millijs
Marchio Gari, Ioannes Dominus de Daypar, Lupus
Eximenis, de Vrrea
, Raymundus Buil, & Berengarius
de Aril
, Consiliarij Domini Regis praedicti.
Signum (*+*) mei
Ioannis Sallent, dicti Illustrissimi Domini Regis Scriptoris:
eiusque authoritate Notarij publici, per totam terram & ditionem
suam, qui praedicta, loco, & vice honorabilis Gregorij Catala
dicti Domini Secretarij mandatum, propria manu apponentis, in cuius
posse dictus Dominus Rex firmauit, & iurauit, ut infra patet
alijs arduis dicti Domini Regis occupati negotijs scribi feci, &
clausi cum litteris rasis, & emendatis in lineis 9. dicta in
eadem, & 12. procehits per los remeys donats, en la dita vnio
emanats; q tots procehiments, bédetjemés (bendetjemens)
13. & nihilomin9 (nihilominus)
dictus Dominus Rex 36. & de authoritate ac 48. ordina. 54.
vigentibus 58. Embaxador lo dit Señor Rey sia 61. Scriuans de la
Gouernacio 63. praedecessores diui recordij: & nos in eadem
aggregari 71. & quaelibet 73, tanquam not. &c.


Dominus
Rex mandauit,
mihi Gregorio Catala, in cuius
posse
firmavit & iurauit.

Dominus Rex mandauit, mihi Gregorio Catala, in cuius posse firmavit & iurauit.



lunes, 13 de julio de 2020

CAPÍTULO L.


CAPÍTULO L.

Que contiene la vida de Armengol de Gerp, séptimo conde de Urgel. - De la
conquista de Balaguer, y descripción de aquella villa.

El condado de Urgel se iba cada día dilatando, y el valor y fama de sus condes se extendía por España, y ellos iban a porfía por aventajar los unos a los otros, sin reparar en inconvenientes ni peligros, porque ningunos podían meter límite a sus altos pensamientos. El hijo del que murió en Barbastro se llamó Armengol, así como el padre, y por diferenciarle, le llamaron de Gerp, por haber edificado y muerto en el castillo de Gerp, vecino de la ciudad de Balaguer. Muerto su padre, heredó el condado de Urgel y los tributos o parias que cada año lo pagaban los reyes moros.
Los primeros años del gobierno de su condado fueron muy sosegados y quietos, y en ellos llegó a Barcelona Hugo Cándido, cardenal del título de san Clemente, que venía de Aragón, donde le había enviado el papa Alejandro. Este Hugo Cándido no fue natural de Barcelona, sino de Trento, y fue creado cardenal el año 1049: digo esto, porque hay algunos que piensan que un cardenal Hugo que hubo el año 1240, a quien inadvertidamente dan el nombre de Cándido, que fue religioso de la orden de santo Domingo y escribió muy doctamente sobre la Biblia, sea el que intervino en la ordinacion de los Usajes de Barcelona, y equivocándose, toman el uno por el otro, lo que causa alguna confusión en las historias.
Este cardenal, después de haber dejado en muy buena orden las cosas ecclesiásticas de aquel reino, llegó a Cataluña en ocasión que estaba Ramón Berenguer, el Viejo, conde de Barcelona, ocupado en el sitio de la villa de Cervera de Urgel, que así la llamaban antiguamente, y era de moros, que habían acudido con tributo al dicho conde y ahora se lo negaron, declarándose contra de él, corriendo y talando toda la tierra de los cristianos, sus vecinos.
Obligaron al conde a la defensa de sus vasallos y castigo de los moros; puso sitio a la villa, que era muy fuerte y poblada, circuida de buenos y fuertes muros, con un castillo al un extremo de ella, que es la fuerza más principal de aquel pueblo, del cual escribe muy curiosamente Pedro Giscafré, su síndico, en un libro Del triunfo del Santo Misterio que es sucinta y curiosa historia de aquella villa y verdadera relación de sus grandezas. Asistieron en el sitio de ella con el conde Ramón Berenguer muchos prelados, y entre ellos el obispo de Vique, el abad de Ripoll, Ramón de Cervera y Ramón de Guardia, Berenguer de Anglesola y muchos vasallos del conde de Urgel. Fue grande la defensa hicieron los moros, y entonces, para mejor combatir la villa y defenderse de las surtidas de los cercados, se edificó junto a aquella, a la parte inferior, una torre fuerte, cuyas ruinas y señales aún quedan. Estando ocupado el conde de Barcelona en esta empresa, tuvo nueva de la venida del cardenal, y luego encomendó el campo a un caballero muy principal llamado Ramón de Timor, que después se llamó Ramón de Cervera, y se fue a recibirle. Grande sin duda era la utilidad de la conquista de Cervera, y la presencia del conde y demás prelados importaba mucho para ella; pero todo lo dejaron en saber la venida del cardenal, anteponiendo las cosas del servicio de Dios a las de su estado.
Llegado el cardenal, se congregó un concilio de los obispos y demás prelados de Cataluña. Entre otras cosas muy acertadas que ordenaron, la más notable fue, que de común consentimiento dejaron el oficio, rito y ceremonias góticas que hasta entonces habían observado, y tomaron las romanas, prohibiendo del todo a los clérigos el uso del matrimonio, que había quedado del tiempo del rey Vitiza, penúltimo rey godo, y quedando obligados a perpetua castidad, como el día de hoy se guarda.
Dióse asímismo entonces de mano a algunas leyes antiguas que hasta entonces se habían observado, pero tan alteradas, quitadas y añadidas, que eran casi otras de las que se hicieron en tiempo del rey godo Eurico, en cuya ordinacion se halló san Severo, obispo de Barcelona, con sesenta obispos católicos, cerca del año 480. Juntáronse en Barcelona cortes, y en ellas intervino el cardenal, con todos aquellos que tienen lugar en ellas; y Tomich (Tomic) dice, en particular, que fue en ellas el conde Armengol, que en estos tiempos andaba en los veinte y tres años de su edad. De consentimiento de Ramón Berenguer y de la corte fueron nombradas veinte y una personas, y entre ellas fue Arnaldo de Tost, vizconde de Ager, para ordenar y componer nuevas leyes, por las cuales se gobernase y rigiese este principado, y que el día de hoy se observan, y nombran Usajes de Barcelona (usatges): y es tan grande el cuidado que se tiene de la guardia y observancia de ellas, que, entre otros juramentos que hacen los reyes y sus ministros, es uno de guardar aquellos, por contener en sí gran equidad y justicia: fueron ciento y setenta y cuatro, y andan impresos en los libros de las Constituciones de Cataluña.
Cerca de estos tiempos, y en los idus de enero del año ocho del rey Felipe, que es de Cristo nuestro señor 1068, dio el conde privilegio a los del lugar de Valldelort de que jamás ningún señor les pudiese imponer más censo de aquel que solían pagar en tiempo del conde su padre.
Finidas estas cortes, emprendió el conde Armengol la conquista de la ciudad de Balaguer y sus comarcas. Es Balaguer población principal y antigua en los pueblos ilergetes y fundación de Hércules líbico, la segunda vez que vino a España, mil seiscientos setenta y ocho años antes del advenimiento de Cristo señor nuestro, y le nombró Balaguer.
Otros hacen más moderna esta fundación, y la ponen en el año 1.591 antes del nacimiento, y la atribuyen a Sicoro, antiguo rey de España, de quien el río Segre toma el nombre de Sicoris, de cuyas riberas salieron los de los pueblos sicanos, que poblaron la isla de Sicilia, que llamaron Sicania. La interpretación de este nombre de Balaguer, no se sabe; hay empero quien la deriva de un gran grito o balato, que, estando en el puesto más alto de la ciudad dio Hércules mirando a los suyos metidos en una famosa batalla, diciendo: ó quam urgens bellum; de que quedó Urgellum, y del balito o balato Balagarium; y así llamaron a la ciudad que allí se fundó. Esto en opinión de algunos es apócrifo, y graves autores lo juzgan por tal: los que hacen fundador a Sicoro, (Segre) dicen que Balaguer en lengua líbica, (Libia) que era la que usaban estos antiguos reyes, quiere decir señorío de los valles. (bal : val : vallis : valle : vall + ager: Ager).

En tiempo de los romanos floreció mucho y hubo reyes que tomaron el título de la ciudad: uno de ellos fue Belistágenes, que las historias llaman rey de Balaguer, y de los fieles amigos de los romanos en España; porque habiéndose levantado contra ellos todos los pueblos de aquellas comarcas, solo Belistágenes perseveró en en su devoción, lo que celebró Tito Livio y otros autores. Después, en tiempo de los moros, se conservó también el título de rey de Balaguer muchos años, y fueron tributarios a los condes de Urgel, hasta que del todo los sacaron de la ciudad y condado. El sitio de ella está tendido por lo largo a la ribera del río Segre, cuyas aguas bañan sus muros: participa de llano y enriscado; la parte enriscada está dividida en dos puntas o riscos; en la parte llana están edificadas muchas y buenas casas, donde moran los caballeros y ciudadanos y demás gente lucida de la ciudad. Tiene una grandiosa plaza que llaman el Mercadal, que puede competir con las mejores de España. En ella, en tiempo de los condes y aún después, se celebraban los juegos y fiestas públicas; por el un lado pasa una caudalosa acequia de agua que se toma del río Segre, una legua antes de llegar a la ciudad, que sirve para el riego de la huerta y uso de los molinos. Sobre el río Segre hay una hermosa puente de piedra que
sustentan cinco arcos, labrada de sillería, muy ancha y larga, capaz para gran tránsito: pasan por ella los que, viniendo del mediodía, van a la ciudad. Al cabo de ella hay una puerta muy ancha y grande, que es la principal de la ciudad, y muy bien labrada y con majestuoso frontispicio: en medio de ella hay una imagen del arcángel san Miguel (tutelar de la casa de Urgel), de piedra, muy grande, en medio de los dos escudos de las armas de Urgel y Cataluña, en franja; de donde infiero, ser edificio hecho después del año 1334, que el condado de Urgel vino a ser de los hijos de los reyes de Aragón y condes de Barcelona. Algo más arriba están otros dos escudos con las de Urgel solas. A la otra parte, y delante de la puente, hay otro insigne monasterio de la orden de santo Domingo, que fundó el conde Armengol de Cabrera, del cual se da noticia en su vida. Los muros a la parte de tierra son a lo antiguo, aunque renovados en algunas partes; pero a la parte que mira al río, labrados a lo moderno, con sus terraplenes que sirven de paseadores, para comodidad de los vecinos, por gozar de apacible y alegre vista.
La vega es grande y fértil, poblada de hermosas huertas y jardines, y espesas alamedas: extiéndese por las orillas del río Segre, cuyas aguas, conducidas por cada parte del río con caudalosas acequias, sirven para el riego de ella, sin faltar jamás. Había allí entre otras casas de campo una más principal que todas, que llamaban la casa fuerte de la condesa, que estaba tras el monasterio de predicadores, y era casa de recreo de los condes, y edificio suntuoso y fuerte, como lo denotan algunos rastros que no ha muchos años parecían por aquellos campos. Es tradición de los vecinos, que tenían los condes una mina secreta que salía del castillo y pasaba por bajo del río y desbocaba en esta casa, lo que, si es cierto, es cosa espantosa, y tanto más admirable, cuanto más caudaloso es el río Segre que pasa sobre ella: pero la riqueza de los condes podía emprender cosas mayores.
El terreno produce todo género de granos, frutos, legumbres, cáñamos, linos, salitre, vino y lo demás necesario para el uso del hombre; y esto con tanta abundancia, que de lo que se vende entra en la ciudad mucho dinero que la enriquece.
A la otra parte de la vega, hacia el mediodía, sobre una colina, hay un castillo que llaman Rapita (Rápita), y era antiguamente mezquita de moros, donde hacían sus ceremonias moriscas: así lo denota el nombre Rapita, que quiere decir mezquita o casa de devoción que está fuera de poblado. Hay también en medio de la vega, hacia occidente, a la mano izquierda del camino que va de Balaguer a Lérida, un monasteri que lo fue de religiosas cistercienses, obra antigua y maciza. Llámase de las Franquesas. Por estar tan cercano al río está muy sujeto a las avenidas de él, pero puede resistir a ellas. Las religiosas se acabaron, y por ser de aires mal sanos no han puesto otras; porque las aguas se encharcan, y los vapores que se levantan corrompen los aires. Está unido al monasterio real de Poblet, y residen allí uno o dos monjes, que cuidan de la casa y heredades, y celebran misa. Hay en la iglesia algunos sepulcros antiguos de piedra, levantados en alto, no se sabe de quién son, porque no hay armas ni inscripciones: dicen por allá los vecinos ser de algunos principales caballeros, que solían por aquellas partes usar tales sepulturas, como aún los hay muchos por las iglesias de todos aquellos contornos. Consérvanse los claustros y dormitorios y otros cuartos del monasterio, pero amenazando ruina, por haber muchos años están inhabitados.
En un alto de la ciudad, que está a la parte del occidente, está edificada la iglesia mayor, so invocación de Nuestra Señora: es edificio moderno, del tiempo del infante don Jaime, conde de Urgel, hijo del rey don Alfonso: es todo de sillería y de una sola nave, muy grande y capaz, adornado de muchos y muy buenos retablos, y la sacristía muy rica; acúdese al culto divino con grande puntualidad y devoción: la vista de que goza es admirable, y por estar en lugar alto, descubre gran parte del campo de Urgel: residen en ella doce canónigos, un plebano y doce beneficiados.
En el otro risco o recuesto, que está al principio de la ciudad, a la parte de oriente, frontero de la puente, estaba edificado el castillo y alcázar de los condes, el cual era muy fuerte y suntuoso, y de fácil defensa, según lo denotan las ruinas y cimientos de sus muros y torres derribadas, edificados sobre otros más viejos que estaban sobre durísimas y grandes peñas, todo de sillería y obra romana: su grandeza y antigua majestad hoy mal se puede conjeturar, porque desde el año 1413 fue derribado. Queda algún rastro de las cisternas, caballerizas y demás oficinas subalternas; la puerta era hacia el mediodía y de tal traza, que cuatro hombres la podían defender; estaba muy adornada de jaspes, mármoles y pórfidos, de que hay algunos pedazos junto al castillo, que son recuerdos de lo que fue en tiempos pasados, y testimonio verdadero de la instabilidad y mudanza de las cosas del siglo. En el claustro superior del monasterio de Poblet están las colunas que se sacaron de este castillo, y de aquellas adornaron aquel claustro: las piedras de las ventanas del palacio real del mismo Poblet estaban también en este castillo, y por ellas se echará de ver que tal sería este castillo de donde se sacaron.
Había en él una iglesia que llamaban Santa María de la Zuda, donde residían clérigos y celebraban los oficios divinos, cumpliendo con algunas fundaciones dejaron allá los fieles; y en esta iglesia tenían algún derecho los abades de San Pedro de Ager. Era por la parte de occidente, mediodía y tramontana casi imposible la subida; pero por la parte de oriente, entre el castillo y la iglesia de Almata, hay un grande foso que le sirve de defensa: en él vivió el grande rey don Alfonso el tercero, mucho tiempo antes que fuera rey; aquí nació el rey don Pedro el tercero, y sus hermanos, y de ello hace estima en su crónica.
A la otra parte del foso, y fuera los muros de la ciudad, hay una grande llanura, en que en el año 1413 asentó el rey don Fernando el primero su real, para mejor combatir el castillo. Aquí hay una iglesia antigua que llaman Santa María de Almata; es a modo de cruz, con solo tres brazos, que miran a oriente, occidente y septentrión; es la bóveda de ellos redonda, con una cornisa muy llana y sin labor alguna; el brazo que mira al oriente es nuevo, labrado a lo moderno, y cubierto con un gran cimborio, por el cual recibe la luz: aquí está el altar mayor y la santa imagen de Cristo nuestro señor, tan celebrada en el
mundo: a la parte del mediodía la cortina de la pared corre igual, y en esta parte hay una capilla pequeña, donde antiguamente estaba la santa imagen que está en el altar mayor, y en memoria de ello, hay una inscripción que dice así:

EN ESTA CAPILLA ESTUVO LA IMAGEN
DEL SANTO CRISTO MÁS DE 600 AÑOS
Y SE TRASLADÓ A LA CAPILLA NUEVA
A XXI DE MARZO DE MDCXXVI .
EN PRESENCIA DEL REY NUESTRO SEÑOR,
DON PHELIPE IIII Y III DE ARAGÓN Y DEL SERENÍSIMO INFANTE DON CARLOS SU HERMANO ETC.

En esta parte hay una puerta que mira al mediodía; la otra mira al septentrión y llaman la puerta del Real, por haberlo puesto aquí el rey don Fernando cuando prendió al conde de Urgel y aún quedan aquí rastros de una trinchera o muro que hizo el dicho rey. La que mira al poniente es la más principal y mejor, y está frontera al castillo: hay dentro de ella un pórtico muy adornado de colunas y espacioso, que engrandece la entrada de la iglesia. Antiguamente estaba por cabeza de él una imagen de nuestra Señora que llamaban de Almata, y el día presente las religiosas, para mejor consuelo suyo, la tienen dentro del monasterio con gran decencia y ornatos. A la parte de oriente es la capilla mayor, y en ella la imagen santa de Cristo, señor nuestro crucificado, que es una de las más devotas que hay en el mundo, y son sin cuento los beneficios y mercedes hace Dios por ella: la devoción es grande e innumerables los milagros, como lo atestiguan los votos colgados por las paredes; y si se hubiera cuidado de su conservación, estuvieran todas cubiertas de ellos, y pudieran competir con las de Monserrate, Guadalupe y otras casas de devoción y santuarios de España. Aquí se muestra la omnipotencia de Dios curando diversas enfermedades, como son calenturas, mal francés y dolores del cuerpo; vuelve la vista a los ciegos, sana cojos y mancos, favorece a los navegantes, resucita a los muertos y hace otras maravillas, de que están llenas las memorias. Diré de una, y es que aparecen algunas veces de noche en el río Segre cinco luces, o más o menos, y andan por el agua y paran en el escollo donde paró esta santa imagen cuando se halló; y aun en la misma iglesia se han visto muchas veces; y esto es tan cierto y continuo, que apenas hay ninguno de aquella tierra que no pueda ser testigo de ello: es frecuentada de todas las naciones del mundo, y está la hospitalidad tan a su punto, que no les falta nada a los peregrinos y novenarios que continuamente acuden allí, para los cuales hay una gran casa y cierto número de personas eclesiásticas que tienen cuidado de ellos, ejercitando la hospitalidad con tanto amor y limpieza, que su apacible trato es para llamar allá todo el mundo. En el año de 1626, viniendo el rey a jurar a Barcelona, visitó el santo crucifijo y fue hospedado en esta casa, con todos los grandes que venían en su compañía.
Entre la iglesia y casa de peregrinos hay un monasterio de monjas de san Francisco, que fundó el infante don Jaime, hijo del rey don Alfonso, y dotó magníficamente; y tenía prerogativas de fundación real, por haber sido el fundador hijo, hermano y tío de reyes. Las monjas claustrales se acabaron; las rentas se disminuyeron, y el patrimonio del convento quedó muy perdido por haberse acabado los condes de Urgel, patrones y fundadores de aquella casa, que con sus limosnas la socorrían y amparaban. Acabadas y suprimidas las monjas claustrales, estuvo mucho tiempo sin religiosas, y la casa se vino a acabar de todo punto, porque gran parte de ella vino al suelo. A la postre, los paheres de la ciudad se ampararon de ella y levantaron lo caído, y edificaron de nuevo lo que era menester, y se hicieron patrones, y a instancia de ellos metieron la observancia, y vinieron a fundar religiosas observantes del monasterio de Santa Clara de Tarragona, y están súbditas al obispo de Urgel, el cual las visita y tiene allá clérigos muy ejemplares que las ministran los sacramentos y cuidan del servicio de ellos. De esto hay memoria en unas piedras que están en las paredes de aquel convento, y la una dice así: 

CIVITAS BALAGARII MONIALIUM ISTUD COENOBIUS CONDIDIT CUJUS AEDIFICIUM
INCOHATUM FUIT LV NONAS MAII MDCVII CONSULIBUS EXLSTENTIBUS
MAGNIFICIS FRANCISCO TORRES MEDICINAE DOCTORE BABTISTA GOMAR CIVE
FRANCISCO BOTELLA BARTHOLOMEO SALVAT DE REPUBLICA OPTIME MERITIS S. P. Q. B.
La otra dice así:
A 21 DE MARS 1622 ESSENT PAERS DE AQUESTA CIUTAT DE BALAGUER LOS MAGNIFICHS PERE MORATO MIQUEL ALÇAMORA HYERONIM SPERT Y MATHEU GARROFER PATRONS DEL PRESENT MONESTIR DE SANTA CLARA DE ALMATA FOREN TRETES AB AUCTORITAT APOSTOLICA DEL MONESTIR DE SANTA CLARA DE TARRAGONA Y INTRODUHIDES EN AQUEST PER FUNDADORES SOR BENETA CASALS ABADESSA SOR DOROTHEA PALAU VICARIA Y SOR SERAFINA MONTANER MESTRA DE NOVISSIES.

Lo que hace más célebre esta casa y llama a ella a todo el mundo es la muy devota y piadosa imagen de Cristo señor nuestro crucificado, de cuya venida diré lo que escribe aquel santo varón fray Vicente Domenech, del orden de predicadores, cuyas palabras son estas: “Como aya venido el sancto crucifixo á la ciudad de Balaguer, no he podido hallar auto authentico que lo diga; pero he visto en la misma iglesia donde oy lo tienen una scritura antigua, la qual refiere que vino por el río Segre arriba con grande luz y con mucha compañía de ángeles que cantaban las grandezas de Dios; y tienen por tradición que viniendo río arriba, se detuvo en un scollo o pequenyo penyasco que aun parece dentro del agua, y que viniendo con procesion la ciudad para tomarla, se apartó la sancta imágen por el agua adentro, y que baxaron tambien las monjas claustrales Franciscas del Mata, que assi se lama el lugar donde sta edificada su casa, y se dejó recibir por la abbadessa, y á causa desto se la subieron a su monasterio, donde la tienen con gran veneración, y es visitada de todas las naciones del mundo como uno de los más insignes santuarios de la cristiandad.” Y el doctor Onofre Menescal, en su sermón del rey don Jaime el segundo, hablando de los santos de Cataluña, pone entre ellos el santo crucifijo de Balaguer, por estas palabras:
Lo sant crucifici de Balaguer; que dihuen ving* vingué per lo riu Segre, y arribá ab gran llum y companyía de ángels que cantaban alabansas á Deu.
Esto es lo que se sabe por ahora; pero sin duda debieron pasar otras muchas cosas, y tiempo, que todo lo consume, las ha entregado al olvido. La ciudad y clero de Balaguer han hecho diligencias grandes en buscar memorias antiguas, pero no hallo más de lo que tengo dicho; placerá a Dios se hallen tiempos por venir, así como ha Dios descubierto otras cosas semejantes que hasta nuestros días estaban del todo olvidadas. El doctor Jaime Prades, valenciano, en la Historia del uso y adoración de las santas imágenes, dice estas palabras: “ En aquellos mismos tiempos, aquel sancto *viejo Nicodemus enseñó contra aquellos mismos judíos m* claramente por obra también, la misma confesión de e* fé, habiéndole dado primero el mismo Jesucristo cumpli* la noticia de su divinidad y humanidad. Porque escrib* Anastasio, doctor, que fue en tiempo del concilio Nice* segundo, y Gregorio Turonense, que este santo labró con su mano tres crucifijos (porque no se pudiese dudar en es* de su voluntad), representando en cualquiera de ellos la figura de Cristo, de la manera que le vio él enclavado en la cruz; y aunque bastaba la relación que de ello hicieron * habérnosle mostrado tal en sus evangelios los evangelistas sagrados, quiso dárnosle más adelante retratado al vivo, cuerpo muerto, de color amarillo, cual suele ser el de los muertos, los ojos oscuros, turbios y vueltos en blanco, con la boca abierta, todo rociado de sangre, llagados y rasgados aquellos miembros santísimos y del todo ajenos * su belleza, y tan maltratados, que aún a sus enemigos movieran a compasión; y esto para moverse a sí primero con esta vista, y después a nosotros, y porque semejante acto fuese como un testimonio de que descubiertamente confesaba la pasión de Cristo contra la infidelidad de aquellos judíos, y también para que, a ejemplo suyo, los que estaban por venir en todos tiempos hiciesen otras imágenes para el propio efecto; en lo cual no le engañó su pretensión, pues con grande gloria del mismo Jesucristo y aprovechamiento de sus almas, han los cristianos adorado y confesado su pasión por aquellas santas imágenes. Porque una de estas fue la que derramó en Berito sangre y agua en abundancia, convirtiendo toda una sinagoga de judíos, conforme adelante diremos; y hoy en día por estas mismas es también glorificado en la ciudad de Balaguer de Cataluña, y en San Agustín de *Burgos, y en Orense de Castilla; y es tanta la fé y devoción que tienen los cristianos por este medio a la pasión y muerte de Cristo nuestro redentor, que en otros pueblos pretenden más ciertamente tener las mismas imágenes. Esto dice aquel aquel curioso autor, que con tanta piedad escribió la historia de las santas imágenes, contra la falsa opinión de Lutero y otros herejes modernos.
Está esta santa imagen en el altar mayor, dentro de un hermoso tabernáculo: cúbrenlo tres ricas cortinas, y cuando la quieren enseñar a los fieles, sale cierto número de los sacerdotes que residen allá, con sus sobrepellices y cirios encendidos, y con voz lastimosa y devota cantan algunos versos del salmo 50, y en el entretanto van poco a poco corriendo las cortinas, y con dos o más velas que al rededor de la santa imagen están encendidas, se divisan y ven muy bien el santo rostro, llagas, manos y demás partes y color de la santa imagen, y después rezan alguna oración y cierran las cortinas. En tiempo de esterilidad de agua, que acontece muchas veces en aquella tierra, la sacan en procesión; y en otro tiempo la mudaban por nueve días en otro altar, perseverando en oración, devociones y procesiones que acuden de diversos pueblos; y es cosa maravillosa ver la abundancia de agua que Dios envía, fertilizando con ella la tierra; y en
tiempos de grandísima esterilidad, con procesión la bajan al río Segre, cerca del escollo donde fue hallada, y allá, con las aguas del río, la bañan, suplicando a nuestro Señor, que mediante el tocamiento de la santa imagen en las aguas las bendiga, dándoles virtud para que hagan el efecto que el devoto pueblo suplica, enviándolas del cielo con abundancia, para regar y fertilizar aquella tierra; y es tanta la misericordia de Dios y la virtud de aquel santo crucifijo, que apenas pasan muchos días que no se vea el fruto de aquellas devociones, las cuales y todo sea para mayor gloria de Dios, que cada día hace maravillas.
En la capilla en que antes estaba la santa imagen hay una memoria moderna que dice estas palabras: (Es la misma que se halla continuada en las páginas 341 y 42).
Estas palabras han hecho reparar, porque es cierto, que las monjas claustrales no estuvieron en Almata hasta el año 1351, porque, como dije allí, era la iglesia mayor y parroquial de Balaguer; y dando por cierto que las monjas claustrales franciscas de Almata bajaron al río cuando vino la santa imagen y que la tomó la abadesa, no podía haber seiscientos años era allá la imagen cuando se hizo aquella memoria, que fue el año 1626, y así hemos de decir, o que los seiscientos años han de ser muchos menos, o que las monjas eran de otra religión, o que el hallazgo de la santa imagen fue después del año 1351.
Acabadas ya las cortes de Barcelona, en que se hicieron los usajes, dio principio el conde Armengol una gran guerra que por muchos llevó contra los moros sus vecinos, con pretensión de echarlos de una vez de todas las tierras y límites de su condado, acabando con ellos. Valiéronle, según parece en antiguas memorias, el obispo de Urgel, el conde de Pallars, Ramón de Cervera, Guillen de Anglesola; Raimón Folc, vizconde de Cardona, hijo de Hugo Folc; Galcerán de Pinós, Hugo de Treyá, Berenguer de Puig-vert, Oliver de Termens, Gerardo o Guitardo de Ribelles, Juan Despes, Ramón de Peralta, Bernt de Peramola, Pons de Oliva, Asbert Dez-Palau, Juan de Pons, Guillen de Majà, Galcerán de Artisé, Guillen de Alentorn, Ramón de Monsonis, Bernat de Billvés, Benet de san Gruni, Pedro de Torá y Arnaldo Dalmau, y otros muchos caballeros amigos y vasallos del conde. Con ellos bajó como un rayo por las riberas del Segre, conquistando todos los castillos que había de la una y de la otra parte; de aquí pasó a las riberas de Sió, y tomó todos los lugares que había por allá; llegó hasta las villas de Sanahuja y Guisona, y se apoderó de ellas. En esta ocasión conquistó a Linyola y otros pueblos vecinos, cautivando muchos de aquellos infieles. De esta conquista habla un auto de confirmación hecho por Armengol y Arsende, su mujer, condes de Urgel, en favor de Ramón Arnau, de ciertos réditos; y usando del latín de aquellos tiempos, dice:
damus tibi haec omnia praenominata quod ab antiquo tempus avi de me Ermengaudus comitum qui obit a Gerp fecit dono in vita sua ad Arnaldo Dalmatii patre tuo quando Linerola fuit decepta a Xpianis et pagani captivus etc. y de esta vez quedó toda aquella tierra por los cristianos. Luego, pues, que fue señor de la campaña; entendió en la conquista de la ciudad de Balaguer, que era la plaza más fuerte e inexpugnable que por aquella parte quedaba a los moros, donde se eran todos retirados con lo mejor de sus haciendas. Hay cercano a Balaguer,a la parte oriental, media legua distante, a la ribera del Segre, sobre grandes peñas, un lugar llamado Gerp: este puesto escogió Armengol por acomodado para hacer en él plaza de armas para la conquista de Balaguer, y fortificó en él un castillo, cuyos cimientos aún quedan. No es este castillo el que al presente dura en el mismo lugar de Gerp, sino otro algo más apartado, y de aquí se quedó el nombre de Gerp. En autos, empero, y antiguas escrituras parece que a este conde llamaban los moros Armengol de Tuligisa, no se sabe porqué. El abad Briz Martinez, en la historia de San Juan de la Peña, dice que sería por alguna hazaña en el lugar o territorio de este
nombre. Desde el castillo de Gerp, se dio principio al cerco de Balaguer; pasaron en él grandes cosas y diversos hechos de armas, combatióse la ciudad por todas partes, y más en particular por la de Almata. Los moros que estaban dentro entendían valerosamente en la defensa de ella, pero faltóles el socorro que les podía venir y aguardaban de Lérida, y esto era muy dificultoso, porque el conde era señor de la campaña, y por eso los moros, antes de llegar al último punto, escogieron un honesto partido, por no ver entrada y saqueada la ciudad, y así se rindieron y la entregaron al conde con condiciones. Así se infiere del testamento del conde, el cual, entre otras cosas en que instituye heredero a su hijo, son los tributos que Almudafar, moro, le prestaba por Balaguer; y es cierto que si la ciudad se conquistara a fuerza de armas, toda quedara por los cristianos, sin permitir a los moros parte alguna en ella, antes bien los echara del todo; y así Almudafar (suena como Almudévar) debió de quedar o con el castillo o alguna parte de la ciudad, por la cual se obligó a pagar parias o tributos al vencedor. Después de esto, a los que le habían ayudado a aquella conquista hizo participantes del fruto de la victoria, así como lo habían sido de la guerra. A G. de Bibellas, que fue de los que más se señalaron, dio ciertas rentas sobre la ciudad de Balaguer, y a lo que yo conjeturo, le hizo carlan, (castellán) y le dio los castillos de Roda y Monsonis; a Bernat de Peramola dice Terafa que dio los castillos de Auliana y Peramola; a Gispert de Pons, la carlanía de Pons; a Galceran de Pinos, el castillo y tierras de Taltaull; al obispo de Urgel, que en esta guerra hizo mucho, los castillos y villas de Guisona y Sanahuja, aunque se pretendió que esta donación fue en favor de su Iglesia y no de la mensa episcopal; a Berenguer de Puigvert dio ciertos lugares a las riberas de Sió; a Guillen de Majá, Robió y La-Sentiu; a Arnau Dalmau dio la torre Dalmazor, y en auto de confirmación que de esta donación hizo el conde Armengol y Arsende, su mujer, en favor de Raimundo Arnau, su hijo, en que añadió también la mitad de las décimas que tenía en la torre de Erall, dice: Et est haec omnia infra comitatum Urgelli in finibus Marchiarum in loco quod dicitur Pla* superius Linerola: et habet autem afrontacionis prescriptam turrim a parte orientis in terme de Juliagrossa et de *Montosar, de meridie in termino de Valverd et de *Xerapchenic sive in Pennal de la turrim de la Baralla, a parte vero circii in termino de Linerola, et de aquilone in termino de turrim de Erall; y estas donaciones fueron con pacto que lo tuviesen en feudo por el donador, el cual tenía todo el condado de Urgel franco de todo reconocimiento al conde de Barcelona, por haberlo él con sus fuerzas conquistado; y esta prerrogativa y franqueza conservaron siempre todos los condes de Urgel, hasta Armengol VIII, el cual murió sin hijos, y el condado hizo mudanza, porque después de él, todos los que lo poseyeron, fue con ciertos reconocimientos a los condes de Barcelona y reyes de Aragón, los cuales a la fin vinieron a tener el señorío útil, directo y alodial de todo el condado, perdiéndose del todo la soberanía que tuvieron los primeros condes, por haberle ellos conquistado con su espada, y adquirido de los sarracenos.
Por estos tiempos entró en Cataluña, Amato o Antato, obispo de Oloron, en Francia, legado del pontífice Gregorio VII, para visitar los monasterios del orden de San Benito, que eran muchos en Cataluña; detúvose en el obispado de Gerona, y después en el convento de Besalú; y de allí entró en el condado de Urgel, donde fue muy bien recibido del conde y de Lucía, su mujer, y le rogaron que reformase los monasterios de aquel condado, que eran cuatro, llamados de san Saturnino, de santa Cecilia, de san Andrés y de san Laurencio; y empleándose en esto, le pidieron que el de santa Cecilia, que por negligencia de los abades y monjes estaba algún tanto estragado en la religión, lo hiciese de monjas; y condescendiendo en esto el legado, fueron él y el conde y la condesa a Barcelona, y pidieron algunas religiosas a Eliarda, abadesa del monasterio de san Pedro de las Puellas, para la fundación del nuevo monasterio, y ella las dio a 23 de julio del año 1079, y concertóse que el nuevo monasterio estuviese sujeto a ella y a sus sucesoras. De esto hay auto en el archivo de dicho monasterio de san Pedro de Barcelona, cuya autoridad y antigüedad es muy grande, en el saco A, núm 2. El maestro fray Antonio de Yepes, en la historia de san Benito, tomo 6°, refiere esta misma historia; pero añade que esta Eliarda era abadesa del de las Huelgas de san Pedro: es manifiesto error de los trasladadores, y como a tal, lo advierto de paso.
A 5 de los idus de setiembre del año diez y nueve del rey Felipe, que es de Cristo señor nuestro 1079, el conde hizo donación de Biscarri, que estaba en el condado de Urgel, a Raimundo y Valencia, condes de Pallars, y a Arnaldo, hijo de ellos, y dice: que las terminaciones son a parte orientis in termines de castrum Taravalli, a meridie in termines de castrum Benavente vel in quallum sancti Egidii de *occiduo in *Gaveta vel in Lagunas et ascendit per termines de castrum Lordani et de Castelione usque in montem qui dicitur alto etc. *Ica ut non liceat vobis alium seniorem eligere de supradicto castro neque ad vos neque ad posterita vestra nisi me Ermengaudum aut posterita mea. Y se llamó el conde comes et marchio, y este mismo castillo, con la iglesia y parroquia de san Andrés, a 2 de las calendas de junio del año veinte y cuatro del rey Enrique, que era de Cristo 1054, lo había dado Armengol de Barbastro, su padre, que también se intitulaba conde y marqués, a Arnaldo Miron de Tost, y a Arsende, su mujer, vizcondes de Ager; y después el mismo vizconde de Ager, en su testamento, lo dejó a los dichos Valencia, su hija, y a Arnaldo, su nieto, el cual testamento fue hecho a 4 de los idus de agosto del año doce del rey Felipe, que es de Cristo señor nuestro *1072. Y entiendo que la donación hecha en este año 1079 fue confirmación de la del año 1054 y del testamento del vizconde, por razón del señorío que en este y otros castillos se reservaron los condes de Urgel.
Murió por estos tiempos la condesa Lucía, en la cual tuvo el conde un hijo, que fue Ermengaudo, que llamaron de Mallorca; y el año siguiente de 1080 ya había casado con Adelaida, dama francesa, que se intitulaba condesa de la *Prohenza (Provence, Provenza), por tener en aquella provincia ciertos derechos de que hace alguna mención, aunque muy de corrida, César de Nostradamus en su historia de la Prohenza, en la vida de san Gilberto, segundo conde de la Prohenza. El padre Diago dice haber visto un auto en que el conde y esta Adelaida, su segunda mujer, dieron la tercera parte del castillo de Altet a la iglesia de santa María de Solsona, a 13 de febrero del año veinte del rey Felipe, y nombra siete caballeros principales del condado que fueron presentes, y eran Gerardo Mir, vizconde; Hugo Dalmacio, Ramón *Reembaldo, Berenguer Brocardo, Guillermo Arnaldo, Olivon de Arvernia, Guillermo de Izarno y Berenguer de Puigvert.
Entonces entraron en el condado de Urgel y por los valles de Aran y Andorra algunas gentes extranjeras, inficionadas de la herejía arriana (pone araiana), que aún duraba en el mundo: recogiéronse en un castillo que llaman Monleó, y allí se hicieron fuertes para enseñar su perversa y mala doctrina.
El conde y toda su tierra se alborotó notablemente, y sin dar lugar a que derramasen su ponzoña, fueron al castillo y le dieron combate, y sacaron los herejes y toda Cataluña había ya tomado las armas contra de ellos. Señalóse notablemente un caballero llamado Arnaldo de Perapertusa: este, por orden de Armengol, y con gente suya, trabajó con tantas *veras en la expulsión de esta canalla, que mereció que el conde le diese este castillo, con que le tuviese por él y sus sucesores, y que, requerido, le hubiesen de dar las tenencias. Entonces mudaron el nombre al castillo y le llamaron Castellbó, y los descendientes de este caballero tomaron este apellido, y duró este linaje muchos años en Cataluña.
Tomada la ciudad de Balaguer y todos los lugares y castillos que están alrededor de ella, y los demás de las riberas de Sió y Segre hasta Noguera Ribagorzana, emprendió guerra contra los moros de Lérida y Fraga, y los que estaban a las riberas de Segre y Cinca y Ebro, hasta la ciudad de Tortosa, y con tan grande poder, que no leemos otro tanto de ninguno de los príncipes de estos tiempos. Tuvo principio esta nueva empresa en el año 1091, en la primavera. Entonces se le hizo tributario el rey de Lérida, prometiéndole cada año parias. Subió a Fraga, y por las riberas de Segre y Ebro, llegó a Tortosa: aquí recibió socorros de gente que le envió el rey don Pedro de Aragón, su sobrino, desde Monzón, con que pudo dichosamente proseguir sus victorias, que alcanzó muy grandes de los moros. El rey de Zaragoza, que se llamaba Yuseph Abenhut, (Pep, Josep, Joseph, José, Yusef, etc.) se le hizo tributario, e imitando al de Lérida, le reconoció vasallaje.
En el año 1092 ponen todos la muerte del conde, la cual fue en el castillo de Gerp, después de haber gobernado veinte y ocho años el condado, con los aumentos y victorias que quedan referidas, que discurrieron desde el año 1065, hasta el corriente de 1092. Intitulóse siempre conde y marqués, como el conde su padre.
Casó dos veces, la primera con Lucía, de quien tuvo a Armengol, y que algunos llamaron Luciana, y murió poco antes del año 1080; la segunda con Adelaida o Adaleta, que, como dije, se intitulaba condesa de Prohenza, de la cual tuvo un hijo llamado Guillermo, que heredó los estados de la madre y se intitulaba conde de Niza, y, una hija que se llamó Sancha. A más de estos tres hijos, tuvo una hija que casó con Guillen Jordan, penúltimo conde de Cerdaña, que murió en el año 1102, en la ciudad santa de Jerusalén: de esta hija no he hallado memoria en ningún autor, sino en el libro segundo de los Feudos del real archivo de Barcelona, fól. 87 (1) en que hablando el de Urgel con el de Cerdaña, dice: Quod si ego prescriptus comes Ermengaudus, obiero, sine filiis omnem nostrum honorem dimittam a germanam meam Elisabet conjugem tuam et ad te ipsum eternaliter habendum etc. y en el Armario 16 del dicho real archivo, en el núm. 59, hay otro auto en que el mismo * de Armengol hace memoria de esta hermana.

(1) Al libro de los feudos, tal como existe ahora en el archivo, le *faltan muchísimas hojas, que el autor tuvo seguramente a la vista, y *se cree desaparecieron ya a poco más de mediados del siglo XVII. Entonces debió de hallarse todo lo relativo al condado de Urgel; por consiguiente existe ahora casi ninguno de los documentos que Monfar cita a ca* como continuados en aquel libro.

Fue, a lo que se conjetura, sepultado en el monasterio de Ripoll, así como sus ascendientes. Hay de él dos testamentos: del uno hace mención Zurita, lib. 1, cap. 30, y dice que a Armengol, su hijo, le dejó bajo del gobierno de don Ramón, vizconde de Cardona; y de Ponce, vizconde de Gerona; y de Guerao, su hijo, que también se llamaba vizconde de Cabrera; y de Bernardo, obispo de Urgel, y de Ramón, obispo de Pallars; y de don Artal, hijo de don Artal, conde de Pallars; y sobre todo dejaba a Berenguer Ramón, conde de Barcelona, y al rey don Sancho, que tuviesen el gobierno de su estado y de su hijo para defensa de la tierra, y mandaba que cualquiera de estos príncipes que tuviese el regimiento del condado acudiese con el rey don Alonso de Castilla, y se enviase allá su hijo, y quedase debajo de su guarda. En caso que muriese su hijo, llama a la sucesión del estado a don Ramón, don Guillen y don Berenguer, sus hermanos, y si estos no viviesen, nombra por sucesor al infante don Pedro, su sobrino, hijo del rey de Aragón, y muriendo el infante sin dejar hijos, sustitúyele al conde de Barcelona, don Berenguer Ramón. Este testamento fue sin duda antes del año 1086, en que comenzó a reinar el infante don Pedro, sobrino del conde.
Después de este, y en el año 1090, hizo otro testamento, que está en el real archivo de Barcelona, en el armario de los testamentos, núm. 70, el cual da mucha noticia se las cosas y estado del condado, y por esto lo pongo aquí por entero, y es el que sigue:

Testamentum Ermengaudi de Gerp, comitis et marchionis Urgelli.

Nemo rationalium animalium, etc. (1)
(1) El manuscrito deja aquí una página en blanco, donde sin duda debía
continuarse el testamento; ahora es imposible llenar este vacío, porque si bien el índice antiguo de armarios tiene efectivamente continuada la nota de este documento, no se le ha hallado en su lugar correspondiente, ni siquiera viene ya comprendido en el inventario general de las escrituras en pergamino.